Елюй Уюй хааны үеийн Хятан улс.

947 онд Елюй Дэгуан хаан нас барж Ляо улсын шинэ хаанаар Елюй Бэй-гийн ууган хүү Елюй Уюй тодорчээ. Елюй Уюй-гийн хаан ширээнд суусныг Абаожигийн хатан эсэргүүцэж өөрийн 3 дахь хөвгүүн Тайзун Яогу хааны дүү Лиху-г (911-960) хаан ширээнд суулгахаар зүтгэжээ. Эх хатан түүнд цэрэг өгч аян дайнаас буцаж ирж буй Елюй Уюй-г тосон байлдуулахаар илгээсэн байна. Гэвч Лихугийн цэрэг ялагдал хүлээсэнд хатан өөрөө цэрэг дайчлан хятаны дээд нийслэлд хэдэн өдрийн турш байлджээ. Энэхүү хямралын эцэст улсын юүюү, нагац Елюй Ужи тэргүүтэй хааны төрөл садан, язгууртнууд Елюй Уюй-г дэмжсэн тул хатан эх хүүгийн хамтаар бууж өгөхөөс өөр аргагүйд хүрэв. Елюй Уюй тэднийг өнөөгийн Өвөр Монголын Улаанхадын Баарин хошуунд орших Линдун балгасны баруун өмнө орших Зужоу тосгонд хөл хорьсон байна. Гэвч энэ арга хэмжээ хятаны хааны ургийн дотор гарсан хямралыг шийдэж чадсангүй. 948-949 оны хооронд Яогугийн үр хойч болон хатан эхийн садан төрлийн ноёд хааны эсрэг тасралтгүй бослого гаргав. Елюй Уюй босогчдыг удаа дараа өршөөсөн ч эцэст нь хатуу чанга шийтгэхээс өөр зам үлдсэнгүй.

Хэдийгээр Елюй Уюйг төр барьж байх үед эрх мэдлийн төлөө тэмцэл байнга гарч байсан ч төр засгийн байгуулал, бүтцэд маш том хувиралт өөрчлөлт явагдсан юм. Байлдан дагуулалын дараа улсын бүрэлдхүүнд 926 онд Бохай, 938 онд Умард хятадын 16 мужийн хагас суурин, суурин иргэншилт газар нутаг, олон сая хүн ам багтах болсонтой холбогдуулан төрийн бүтцийг тохируулан өөрчлөх шаардлага аяндаа тулгарчээ. Энэ шаардлагыг хангахын тулд Елюй Уюй нүүдэлчин-суурин аль алиныг хослуулсан шинж бүхий засаглалын тогтолцоог эрс шийдэмгий зохион байгуулжээ. Ингэхдээ хятан, уйгур зэрэг нүүдэлчин аймгуудын нутаг дэвсгэрт үндэслэн байгуулсан Умард хэсгийг хятан уламжлалт ёс заншлын дагуу, харин бохай, хятадын тариаланч суурин иргэдийн газар нутгаас бүрдэх Өмнөд хэсгийг хятадын Тан улсын загвараар засаглахаар болж, тус тусын хэргийг шийтгэх яам, засаг захиргааны нэгжүүдийг хувиарлан байгуулжээ. Елюй Уюйгийн албан ёсоор хэрэгжүүлсэн энэхүү хос засаглал бүхий өвөрмөц тогтолцоо зөвхөн Хятан улсын төрийн үйл ажиллагааны үндэс болоод зогссонгүй Умард хятад, Монголын өндөрлөгт нүүдэлчдийн үүсгэсэн хожмын төр улсуудын түүхэнд хүчтэй нөлөөлсөн юм.

Елюй Уюй улсын дотоод хэрэг засаг төрийн тулгамдсан асуудлуудыг шийдэхийн сацуу Умард Хятадын улс төрийн тавцанд гарч байсан өөрчлөлтүүдэд идэвхтэй оролцож байв.  Хэдунгийн захирагч, шато түрэг гаралтай Лю Жиюань (895-948) Тайюань хотоос Далянь хот хүрч 947 оны 7 сард Хожуу Хань улсыг (947-951) байгуулжээ. Гэвч шинэ хааны бие чилээрхэж 6 сарын дараа нас барав. Түүний орыг 948 оны 2 сард 17  наст хөвгүүн залгамжилсан боловч 951 онд Го Вэй (904-954) гэгч нангиад цэргийн сайд төрийн эргэлт гарган  Хожуу Хань улсыг мөхөөж, Хожуу Жоу улсыг (951-960) байгууллаа. Го Вэй өөрийн улсаа байгуулснаа мэдэгдэж Елюй Уюй-д доромж утгатай захидлыг илгээсний хариуд Елюй Уюй түүний өрсөлдөгч болох Хожуу Хань улсын хаан Лю Жиюаний дүү, тухайн үед Тайюань хотын захирагч байсан Лю Чун-г (895-954) дэмжин Умард Хань улсыг (951-979) байгуулсан байна. Умард Хань хэмээгч энэхүү Хятаны “жийргэвч” улс хожим нь Хятан Сүн улсын харилцаанд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн билээ.

Елюй Уюй 951 оны намар Умард Хань улсыг түшиж Хожуу Жоу улс руу довтлох замдаа Абаожигийн дүү нарын удамд хорлогдон нас баржээ. Хаан ширээ Елюй Дэгуаний хөвгүүн Елюй Жин-д шилжив.

“Монголын эртний түүх”