Мухань хаан Истеми ябгугийн үеийн Түрэг улс

Гол дайсан монгол угсааны Нирун улсыг мөхөөж, Тогон улсын хүчийг сулруулсан түрэгүүдийг Төв Азид үндсэндээ дийлэх хүч үгүй болж, тэдэнд ялагдсан овог аймгуудын зарим нь ийш тийш дайжин нүүх болов. Энэ үеэр л Төв Ази эсвэл Зүүнгараас 20000 цэрэг бүхий аварууд түрэгээс зугтаж Азов-Каспийн хооронд иржээ. 

Удаан тэнэсээр Аланд ирсэн аварчууд аланы эзэн Саросийгаар дамжуулан Лазик дахь ромын цэргийн захирагч Юстинд Византын хаантай уулзах хүсэлтэй байгаагаа мэдэгджээ. Зөвшөөрөл аваад аварчууд Кандих-аар толгойлуулсан элчийг Константинополь руу илгээсэн байна. Аварын сүлжиж гөрсөн урт гэзэгтэй элч нар 557 оны 12 сарын 15-наас 558 оны 2 сарын хооронд Юстиниан хаанд бараалхжээ.

Харин түрэгүүд 556 оноос хойш гол анхааралаа өрнө зүг торгоны зам дагуух улсууд руу хандууллаа. Түрэг улсыг байгуулсан Буман хаан 552 онд Алтайгаас зүүн тийших нутгийг өөрөө авч, анх мандсан Алтай болон Зүүнгар нутгийг тэнд оршин суугч өндөр тэрэгтэн өөр бусад түрэг хэлт аймгуудын хамт дүү Истемидээ өгч өөрийн зүүж явсан ябгу цолоо өгсөн билээ. 603 он хүртэлх Түрэг улсын Зүүн Баруун хоёр хэсэг анхнаасаа тус тусдаа эзэдтэй байж, хаадын гадаад бодлого нь дорно өрнө гэсэн хоёр өөр чиглэлд явагдснаас гадна Баруун Түрэгийн хаад төвдөө хэрхэн захирагдаж байсан талаарх мэдээ ховор. Бараг хоёр улсын холбооноос Түрэгийн хаант улс бүрэлдэж байжээ.

Эфталитыг мөхөөв. Сырдаръяа мөрөн Ташкент хүртэлх нутгийг захирах болсон Баруун түрэгийн Эстими ябгу Ираны Хосроу хаантай найрсаг харилцаа тогтоохоор хятад газрын бараа таваар ачсан зуугаад тэмээ хөсөг илгээжээ. Тэр цагын Эфталит улсын хаан Гатфар “биднийг тэдний найрамдал мөхөөнө” хэмээгээд Түрэгийн элчдийг довтолж, ачаа барааг булааж, ганцаас бусдын толгойг авсан байна.

Эфталитыг дайлахаас өмнө Истеми 557-562 оны хооронд Долоон гол, Талас голын хөндий, Хотан газрыг өөрийн болгов. Үүний дараа Истеми харъяат цэргээ аван Качгар башигаас Эфталитыг дайлахаар мордлоо. Эфталитын Гатфар хаан яаравчлан цэргээ цуглуулахад их цэргийн хөлөөр боссон тоос нарыг халхалж байсан гэдэг. Хангалттай цэрэг цуглуулж чадсан ч Түрэгтэй хэрхэн байлдахаа төлөвлөх явцад Эфталитын язгууртнуудын санал хуваагдаж, Катулф гэгч Түрэгийг тосч байлдах хэрэггүй нийслэл хавьдаа дайснаа хүлээх хэрэгтэй гэж хаанаа ятгав. Тэдний нийслэл Амударъяа мөрний өмнөд этгээдийн Балх байлаа. Зөвлөгөөг нь сонсоогүйд Катулф урваж, Иран руу зугтаажээ.

Гатфар Балхаас түрэгүүдийг угтаж Бухар руу хөдөлжээ. Качгараас хөдөлсөн Истемийн их цэрэг мөн Бухарт ирлээ. Хоёр тал 7 хоног тулалдсан ч хэн нь ялах нь тодорхойгүй байтал наймдахь өдөр Гатфарын цэргийн жагсаал руу шороо босч харанхуйлсныг далимдуулан түрэгүүд давшиж Эфталитчуудыг бут цохив.

Эфталит Түрэг хоёрын Бухарын тулалдаан дууссаны дараах нь Хосроу шах мөн цэрэглэж Тохаристан, Забулистан, Кабулистан, Чаганианыг дотолж эзэлсэн байна. Ираны шах Түрэгийн эзний минийх гэж бардамнаж байгаа Кушан нутгийн эзэн нь хууль ёсоор би биш билүү? гэж өөрийн сэцдээс асуухад тэд:”одоо Гатфар, эфталитуудыг март хаантаан. Таныг цэргээ аван Хорасан орох төдийд ромчууд биднийг довтолж сүйд хийнэ” гэж хариулжээ. Ираны хаан сайд түшмэдүүдээ амар жимэр байж, хялбарыг харах болж гэж зэмлээд цэргээ авч Хорасан орох болно. Эфталит ч бай, Түрэг ч бай хамаагүй хэн ч Иран руу өнгөлзөх ёсгүй гэж хариулаад цэргээ цуглуулжээ. 

Яг гэнэ үед түүнд түрэгүүд дуу бариулан элч илгээсэн ба эфталитын тусламж хүссэн захидал мөн ирчихсэн байлаа. Хосроу аль алинд нь хариу өгөлгүй цэргээ авч Горган хүрч ан гөрөө хөөцөлдөн байв. Ираны хаан цэрэглэн ирж явааг мэдсэн Истеми дахин Иран руу 10 хүнтэй элч явуулж хэлэлцээр байгуулахыг зорив. Истеми зорьсондоо хүрч гэрээ байгуулж, баталгаа болгож худ ураг барилджээ. Эфталитын газар нутгаас Түрэг улсад Чач, Ферган, Согд (Самарканд, Бухар, Насеф) оногдов.

Эфталит улс хэдэн онд мөхсөнийг заасан сурвалжийн мэдээ байдаггүй ч эрдэмтэд Түрэгүүд 563 оны намар өвөл эфталитыг мөхөөж, 564 оны хоёроос аравдугаар сард умард Ци улсыг довтолсон гэж үздэг.

Мухань хааны үед түрэгүүд улам хүчирхэгжиж Азийн тал хээрийн бүсэд дангаараа ноёрхож эхэллээ. “Умард Жоу улсын судар”-т Түрэг өрнөдөд Эфталитыг цохиж, дорнодод Киданыг мөшгөж, умардад Киргизыг эзлэв. Дорно зүгийн Бохайн булангаас баруун тийш Баруун тэнгис хүртэл түмэн газар (4590 км) өмнөдийн говиос умардын тэнгис хүртэл 6000 газар (2754 км) үргэлжлэх өргөн уудам нутгийг эзэмшиж, хүч чадлаараа Умард Жоу, Умард Ци улстай эн зэрэгцсэн гэж тэмдэглэжээ.

556 оноос хойш Түрэгийн гол анхаарал өрнө зүгт чиглэж байсан ч энэ удаа дорно зүгт Умард Ци улсыг чиглэж 545 оноос холбоотой байгаа Умард Жоу улсыг дэмжив. 564 оны 1 сарын 15 нд Умард Жоу улсын Ян Чжун тэргүүлэн Мухань хааны хамт бүгд 2 буман цэргээр Умард Ци улсын хилийг Датунаар нэвтэрч гурван замаар давшжээ. Мухань нэг буман цэрэг гаргажээ. Умард Жоу, Түрэгийн нэгдсэн цэрэг хүчтэй цохилт өгсөн тул алагдсан хүн малын хүүр зуугаад газар (46 км) дүүрсэн гэдэг. Гэвч Умард Ци улсын нийслэл Цзиньяныг эзлэх байлдаан амжилтгүй болсон тул Түрэгийн цэрэг түрүүлж буцжээ. Умард Ци улсын хаан У Чэнди Пинюаний ханхүү Дуань Шао-д тэднийг нэх гэж тушаав. Дуань Шао хил хүртэл тэднийг гэзэг дарж мөшгөөд эргэж ирсэн байна. Тэр жилийн 9 сард Түрэгүүд дахин Умард Ци улсын хилд нэвтэрч Ючжоу мужид халджээ.

Истеми ябгу Эфталитыг мөхөөж, Ирантай гэрээ байгуулж, Баруун түрэгийн хилийг Амударъяа мөрөн хүртэл тэлсний дараа амласан ёсоороо өрнө зүгт Хар тэнгисийн зүг давшжээ. Эфталит нарыг толгой дараалан бутниргэсэн Истеми дараа нь “аварчуудыг” боолчилжээ. Истемийн байлдан дагуулсан аварчуудыг Европт Паннони нутагт сууж байгаа бүдүүлгүүдтэй хольж хутгаж болохгүй аж. Ал-Табарын түүхэнд “Эфталитын Гатфартай байлдаж ялсан Истеми ябгу дараа нь Хазар, Банжар, Баланжар нартай байлдаж эзлээд Персийн хаанд энэ тухайгаа мэдэгджээ. Тэр үедээ 110000 цэрэгтэй түрэгийн ябгу Ираны захын Шул хүрсэн ч хэрэм бэхлэлтийг нь давж чадалгүй зогссон байна” гэж тэмдэглэсэн байдаг байна. Истеми Дербентийн хэрмийг давж чадаагүй нь Ираны Хосроу хааны авч хэрэгжүүлсэн бодлоготой холбоотой. 

562 онд Византтай энхийн хэлэлцээр байгуулж чадсан Хосроу суларсан хүчээ ашиглаж, Ираны умард хязгаарыг тохинуулж, хазар савир, банжар, баланжар нараас олзолсон 10000 хүнээр 562-567 онд Дербентийн хэрмийг барьж дуусгажээ.

Ал-Табарын өгүүлснээр Истеми иранчуудыг харилцаагаа муутгасанд буруушааж, бараг тулган шаардсан өнгө аястай сүрдүүлсэн бичиг илгээгээд 568 оны эхээр Византын хаан Юстинианд согдын Маниах тэргүүтэй элч нарыг харилцаа тогтоохын тулд илгээсэн байна.

Феофилакт, Менандер болон Ал-Табарын түүхүүдээс үзвэл Истеми ябгу 563 -567 оны хооронд Ижил мөрөн болон Хар тэнгис, Каспийн тэнгисийн хооронд, Кавказын уулсын ар этгээд болон баруун үзүүрт нутаглаж байсан вархонит, огор, хазар, булгар, баланжар зэрэг улс аймгуудыг байлдан эзэлжээ. Үүнийгээ Ираны Кисра хаанд мэдэгдэх далимаар өмнө нь хоёр ч удаа түрэгийн элч нарыг их л хүйтэн хүлээж авсан, нэг удаад нь иранчуудад худалдсан торгыг элч нарынх нь нүдэн дээр шатааж, нөгөөд нь элч нарыг нь хордуулсан өсийг санаж Истеми ябгу тулган шаардалт хүртэл явуулж байжээ.

565-568 онуудад Түрэгүүдийн гол анхаарал зөвхөн баруун зүгт чиглэж байсныг эртний хятадын сурвалж нотлох ба учир нь Зүүн Түрэгийн Мухань хаан зөвхөн алба барив эсвэл охиноо Умард Жоу улсын хаанд өгсөн гэх хэдхэн мэдээ 564-572 оны хооронд хятад сурвалжид тэмдэглэгдсэн байна.

Византын элч Земарх Түрэгт байх үеэр Истеми ябгу Ирантай байлдахаар шийджээ. Хожим түрэгүүд Ираныг довтолсон тухай цухас мэдээ Менандерийн түүхэнд үлджээ. 570 онд түрэгүүд иран руу довтолж хоослов, тэгээд Юстинианд элч илгээж Персийн эсрэг дайнд нэгдэхийг уриалсан тухай өгүүлдэг.

570-576 онд түрэгүүд Алан, Утигур, Аккара нарыг захиргаандаа оруулснаар Баруун түрэгийн хил Умард кавказ, Кубань хүртэл тэлэгджээ.

572 онд хорин жил төр барьсан Мухань хаан нас барж, түүний дүү Тобо (Татпар) хаан ширээнд суулаа. Мухань хааны үед Түрэг улс ихэд баян болж, хүчирхэгжсэн гэдэг.

"Монголын эртний түүх" 

Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь

Төв Ази, Монголд нутаглаж байсан нүүдэлчдийн ертөнцийг хоёр ч удаа нийтдээ 125 жил тэргүүлж байсан түрэгүүдийн угсаа гарвал, түрэг хаадын язгуурын домгууд “Чжоу улсын судар” “Суй улсын судар” “Умард төрийн түүх” зэрэг сурвалжуудад бичигдэн үлджээ. Тэдгээрт сурвалжуудад “түрэг бол хүннүчүүдийн ондоо төрөл. Тусдаа овог болсон ч хөрш улсдаа устгагдав. Тэр овог сөнөв. Арваад настай нэг хүүг цэрггүд өрөвдөж, алалгүй хөлийг нь огтлоод хээр хаясанд, өлөгчин чоно олж махаар тэжээв. Тэр өсч том болон өлөгчинтэй учирч чоно хээлтэнэ. Тэгээд өлөгчин 10 хөвгүүн төрүүлэв. Хөвгүүд томорч, гадны эмэгтэйчүүдтэй гэрлэцгээн хүүхэдтэй болцгоон олширч, бүгд өөрийн гэсэн овогтой болов. Ашина бол тэдний нэг юм” гэх зэргээр бичиж үлдээсэн байдаг. “Суй улсын судар”-т “ Түрэгийн дээдэс Пинляний олон ху. Ашина овогтой. Умард Вэй улсын Тай-у Цзюйцюй-г сөнөөхөд Ашина нар 500 өрхтэй Жужан руу зугтаж, үеийн үед Алтан ууланд сууж, төмрийн ажил хийх болов. Алтан уул яг дуулга шиг харагддаг ба олон түмэн дуулгыг түрэг гэдэг, тиймээс тэд өөрсдийгөө түрэг хэмээн нэрлэв” гэжээ.

Түрэгийн уг гарвалын домогт ч тэр, эртний бичгийн сурвалжын мэдээгээр ч тэр Пинляний олон ху нараас гаралтай “төмөрчдийн хүрээ” Турфанд ирээд үр сад нь нутгийн иргэдтэй нийлж, эхийн талаар өөрсдийн яс ургаа нэрлэж эхэлсний нэг нь Ашина нар гэж тодорхой өгүүлсэн байна. Ашина гэдэг нь тохар хэлний хөх бараан, хотан хэлний хөх гэсэн үг гэж эрдэмтэд тогтоожээ.

Жужан улсын Тогочин хааны үе 460 онд Турфаныг Жужанчууд довтолж, Цзюйцюй Аньчжоу ванг бутцохиж, Каньбочжоуг ван болгов. Нируны цэрэг буцахдаа 442 онд Турфанд нүүж ирсэн “төмөрчдийн хүрээ”-г авч явжээ. Турфаны төмөрчид арын Богд уулаас төмрийн хүдэр малтаж, хайлуулан баруун хязгаарын 36 улсын хэрэгцээг хангаж байсан ба тэдний дунд ашина нар ч байлаа. Төмөрчдийн ашина хүрээг олзолсон Жужанчууд тэднийг Алтайд суулгаж, төмрөөр алба авах болжээ.

Ашина түрэгийг Алтайд нутаглаад гучаад жил болж байхад 492 онд Афучжило, Цюнци нар 100000 хүнтэй 12 хүрээ өндөр тэрэгтэн аймгаа дагуулан нүүж ирэв. Тэдний нүүж ирсэн шалтгаан нь Тоба Вэй улсын хаан 492 онд 7 түмэн морин цэргээр Жужаны Түлүн хааныг довтолсноос үүджээ. Түлүний аймгууд дайны хөлөөр бутарч сарнисныг далимдуулан фуфуло аймгийн Афучжило, үеэл Цюнцигийн хамт буман хүнтэй аймгаа авч нүүсэн нь энэ. Зүүнгарт ирээд Афучжило умард этгээдэд, Цюнци өмнөд этгээдэд суурьшжээ. Эдгээр өндөр тэрэгтнүүд  жинхэнэ түрэг хэлтнүүд байсан гэж эрдэмтэд үздэг. Өндөр тэрэгтнүүд Алтайд нүүж ирснээр Пинляний ху нараас гаралтай 500 өрх ашинагийн үр удамд түрэг хэл, нүүдэлчдийн соёл угсаатны хувьд гол шинж нь болов.

Өндөр тэрэгтний баруун бүлэгт тэргүүлэх байр суурьтай явсан Тэнгэр уулын тэлэ аймгийн зарим эзэд 541 онд Жужанд алагдаж, үлдсэн нь Зүүн Вэй улсад зугтан очив. Ийнхүү өндөр тэрэгтнүүд доройтож эхэлсэн үеэс түрэгүүд Баруун Вэй улсын хилд халдаж эхэлжээ.

Энэ нөхцөл 545 онд огцом өөрчлөгдөв. Хаан эзнээсээ ч илүү эрх мэдэлтэй Баруун Вэй улсын төрийн сайд Юйвэнь Тай 545 оны 3 сард Цзюцюаний ху (согд) хүн Аньнопаньто-г анх Түрэгт илгээв. Вэй улсын зараал ирсэнд түрэгүүд хотлоороо баярлан “их улс элч илгээв, манай улс мандах нь” хэмээн хөөрцгөөж байсан гэдэг. Энэ үед баруун Вэй улсад Жужаны Амгай хаан болон зүүн Вэй улсын хамтарсан эвслийн эсрэг тэмцэхэд холбоотон зайлшгүй хэрэгтэй болж байсан нь түрэгүүдэд завшаан болж, тэр цагийн томоохон улсад хүлээн зөвшөөрөгдөж, олон улсын тавцанд гарч ирж чаджээ.

540-550 оны үед өндөр тэрэгтнүүд байнга Жужаны эсрэг бослого гаргаж байлаа. 551 оны нэг удаагийн бослогын үеэр түрэгийг захирч Түмэн ягбу 5 түмэн цэрэг гаргаж чадах зүүн баруун бүлгийн 3 хэсэг өндөр тэрэгтнийг өөртөө нэгтгэж амжжээ. Баруун Вэй улсын Вэньди хаан 551 онд төрийн сайд Юйвэнь Тай-гийн зөвшөөрснөөр Чжанлэ гүнжийг Түмэнд хатан болгон өгөв. Гадаад харилцаагаа бэхжүүлж, 5 түмэн цэргээр хүчээ нэмэгдүүлсэн Түмэн Жужаны хаан Амгайд ураг барилдах тухай элч илгээжээ. Энэ нь зүгээр л дайн эхлүүлэх шалтаг төдий байв. Түмэний энэ үйлдэлд хилэгнэсэн Амгай хаан “чи миний төмөрчин боол мөн байж, яахан зүрхлэн ийм үг хэлнэ” хэмээн хариу элч илгээсэнд Түмэн шууд элчийг нь алаад 552 оны цагаан сараар Амгай руу гэнэт довтолжээ. Амгай хаан дийлдэн амиа хорлов. Жуажн улс гурав, дөрөв хуваагдав.

Амгайг ялсны дараа Түмэн ягбу өөртөө Или хаан, эхнэртээ хатан цол олгов. Гэвч Түмэн удалгүй нас барж, хаан ширээнд ахмад хүү Кэло сууж, Исицзи цол авчээ. Кэло хаан 552  оны өвөл Умард Ци улсыг довтолж шахахад тэд бэхлэлт хэрэм босгон хамгаалж байв. 553 онд Кэло Жужаны Дэншуцзы хааныг довтолж олон мал сүрэг олзлон хавар нь Баруун Вэй улсад 5 түмэн агт бэлэг болгон өргөжээ. Тэр жилдээ Кэло өвчнөөр нас барсанд түрэгүүд Кэлогийн хүү Шэту-г алгасч дүү Сыцзинь-ийг хаан болгож Мухань цол өргөв.

554 онд түрэгүүд дахиад Жужаныг довтлоход Годой тэргүүтэй хааны угсааныхан өмнө зүгт Умард Ци улс руу зугтаажээ. Мөн онд Умард Ци улсын хаан Вэнь Сюань түрэгүүдийг довтлохоор Тайюанаас мордож зам зуур Жужанчуудыг дагуулан Годой хааныг халж, Амгай хааны хүү Амаржинг хаан өргөмжилсөн байна. Вэнь Сюань зугтсан Жужанчуудыг хөөж явсан түрэгүүдийг Шаньси-д гүйцэж, байлдан хөөж явуулсан байна. Үүнээс хойш түрэгүүд Умард Ци улстай найрсаг харилцахыг хичээх болжээ.

555 онд Умард Ци улсын хаан Жужаныг дайлахаар Тайюанаас мордоод зам зуураа түрэгийн элчтэй таарсан байдаг. Ингэж Умард Ци улс, Түрэгтэй хавсарч, 555 онд Жужан улсыг мөхөөжээ.

Жужан улс мөхөж, Түрэг улс улам хүчирхэгжиж эхэлсэнд  урьдын холбоотнууд нь ч гэсэн сэргийлэх арга хэмжээ авч эхэллээ. Умард Ци улс Жужаныг мөхөөсөн жил 1,8 сая хүн дайчилж одоогийн Бээжингээс баруун тийш Датун хүртэл 413 км үргэлжилсэн хэрэм байгуулав. Хойтон жил нь Хатан голын Циншуйгаас далайн Бохайн булан хүртэл 1377 км бэхлэлт байгуулахдаа 27 км тутам 1 хамгаалах цонж, нийт хэрэм дагуулаад 25 цэргийн хүрээ байгуулжээ.557 онд 183 км үргэлжилсэн бэхлэлт хэрмийн хоёрдохь шугамыг Кулобагаас Ухэшу хүртэл босгосон байна.

Түрэгийн Мухань хаан Жужаныг мөхөөдөг 555 онд Баруун Вэй улстай хамтарч монгол угсааны өөр нэг улс болох Тогон (Тугухунь) улсыг довтолсон байдаг. Түрэгийн Мухань хаан Тогон улсыг гэнэт довтлохын тулд Лянчжоугаар дайрчээ. Баруун Вэй улс өөрийн жанжин Ши Нин-гээр хөнгөн морьт цэрэг захируулан хавсарган нийлүүлжээ. Нэгдсэн цэрэг Фаньхэ хүрэхэд Тугухуньчууд аюулаас зугтаж Наньшань уул руу ухарчээ. Ши Нинтэй Хөх нуурт уулзахаар болзоод Мухань хаан Тугухуний хаан Куалюйн суудаг Хэчэнь хот, Ши Нин Тугухуний Чжэннань вангийн сахисан Шудунь хот руу хуваагдан довтолжээ. Тугухунь улс хүнд хохирол амсан 10000 хүнээ алдав. Эвсэгчид хэдэн арван мянган мал, эд агуурс олзлон буцжээ.