Шиби хааны үеийн зүүн Түрэг улс

609 онд нас барсан зүүн Түрэгийн Киминь хааныг түүний хүү Дуги шад залгамжлав. Шиби цол авчээ. 615 хүртэлх түүний хаанчлалын мэдээ баримт ховор.

Түрэгийн сүүлчийн хаадын үед бараг тасралтгүй үргэлжилж байсан дотоодын дайн байлдаанд чирэгдэж байсан түрэгүүд 603-615 оны үед хэдийгээр Суй улсын хилд ойр нутаглаж, хаад нь тэднээс ямар нэг байдлаар хараат явсан хэдий ч элдэв байлдаангүй хэсэг зуур амгалан суусан бололтой. Шиби хааны харъяат ард иргэдийн тоо олширч аажмаар хүч чадал нь сэргэж ирэв. Энэ явдал эсрэгээр Суй улсын шүдний өвчин боллоо.

Суй улсын түшмэл Пэй Цзюй эзэн хаандаа “уг нь түрэгүүд энгийн ойлгомжтой тул та ядах юмгүй тэдний дунд хагарал үүсгэж чадах ч харамсалтай нь тэдний дунд олон ху (согд) нар амьдрах болжээ. Харин тэд их зальтай, хортой аргатай. Тэд нар л түрэгүүдийг сургаад байна. Би Шишухусы гэгч нэгэн Шиби хааны дэргэд байж олон хорлонтой үйл сэтгэж хаанд үйлчилдэг гэж сонссон, түүнийг устгавал зохилтой” гэж нэг удаа айлтгажээ. Суй улсын хаан Ян Гуан түүний хүсэлтийг зөвшөөрсөнд Пэй Цзюй ... Шишухусы-д “Тэнгэрийн хүү олон тооны үнэт эд агуурс худалдаалахаар гаргалаа, тэр одоо Ма И хотод байна. Бүдүүлгүүдтэй хөлтэй наймаа хийх амой. Хэн эрт ирнэ, тэр сайныг авна” гэж хэл хүргүүлжээ.

Шишухусы сувдаг бөлгөө. Шиби хаанд хэлэлгүй хамгийн түрүүнд худалдаа хийх хүсэлдээ автан өөрийн хүрээг авч, мал сүргээ туун шөнө хүртэл зогсолтгүй явсаар хэлсэн газар нь хүрч Пэй Цзюй түшмэлийн урхинд орж алагдсан байна. Үүнээс болж Шиби хаан дотроо Суй улсад дургүйцэх болов. Пэй Цзюй бас Шиби хааны дүү Чицзи шадад Суй улсын хааны ургаас хатан буулгаж хооронд нь яс хаяхаар оролдсон нь Шиби хааны дургүйг улам хүргэжээ.

Суй улсын эхний хааны үед хуримтлуулсан баялаг сан, улсын хүч чадал дараагийн Ян Гуаны хаанчлалын эхэн үед маш богинохон хугацаанд дундарч багасах болжээ. Хамгийн гол нь жирийн иргэдийн өчүүхэн ч эсэргүүцлийг цус урсган дарж, хүй элгээр хядах болсон нь эргээд томоохон бослого хөдөлгөөн гарахад нөлөөллөө. Үүнээс гадна Ян Гуан хойд 3 хөрш Когүрю, Тугухунь, Түрэгтэй дайтаж эхэлжээ.

Байнга гарах болсон нэгэн бослогын үеэр Ян Гуан хаан хил хязгаар шалгах нэрээр 615 оны 8 сард нийслэл Лоянаас гарч Фэньянгун ордонд иржээ. Энэ үед Шиби хаан түүнийг цэрэглэж гэнэт довтлохыг оролдсон байна. Түүний санааг 599 онд Киминь хаанд өгсөн хожим нь Шиби залгаж авсан Ичэн гэх хятад хатан задалж элч илгээн мэдэгдсэн байна. Ян Гуан яаралтай зугтаж, Яньмэнь-д очсон ч Шиби хаан хотод нь бүслэн хаажээ. Шиби хаан Ян Гуаныг бүслэхийн хамт Яньмэнь, Госянь хоёр хотоос бусад 39 хотыг эзэлжээ. Яньмэнь-д Ян Гуан түгжигдсэн үед Госянь-д ханхүү Ян Цянь нөөц цэргийн хамт түрэгүүдтэй тулалдаж байв.

Суй улсын хаан хотод бүслэгдэн суух үедээ модонд зарлиг сийлж, голын усанд хаяж ойр орчмын захирагч нарт мэдэгдэж, туслах цэрэг дууджээ. Тэд цэрэг авч туслахаар ирэхэд Түрэгийн Шиби хаан цэргээ татаж буцжээ.

Энэ үеэс эхлэн Суй улсад хямрал нүүрлэж, энд тэндгүй тариачдын бослого гарч үүнийг далимдуулан язгууртнууд бие даах болов. Шофаныг мэдэж байсан Лян Шиду түшмэл Түрэгийн Шиби хааныг дагалаа. Шиби түүнд Даду Бицзя хаан цол өгч чонын толгойт туг олгожээ. Лян Шиду зарим түрэг овгийг Шофанд суулгажээ. Яньмэнийг захирах Лю Учжоу мөн Түрэгээс цэрэг агтны тусламж авч байлаа. Шиби хаан түүнд Динянь хаан цол өгч бас чонын толгойт туг өгчээ. Түүнчлэн Увэйн захирагч Ли Гуй, одоогийн Хэбэйн зарим газрыг захирч байсан Доу Цзяньдэ, Ланьчжоу-д сууж байсан Се Цзюй мөн Ван Шичун нар Түрэгтэй холбоо тогтоолоо. Хожим Тан улсын анхны хаан болсон Ли Юань бас 617 оны 6 сарын 19 нд зүүн Түрэгийн Шиби хаанд Лю Вэньцзинийг элчээр илгээж холбоо тогтоон тусламж хүсчээ. Ли Юань захиандаа “цэрэг босгохыг хүсч байна... эзэн та (Шиби хаан) чадвал надтай нэгдэж өмнө зүг хөдөлнө үү” гэж бичиж байв. Түүнийг Лунмэнд байхад Шиби хаан тегин Кан Шаоли-д 500 цэрэг 2000 морь өгч илгээв. Кан Шаоли тегин, Ли Юань-тай 10сарын 15 нд нэгдэж дараа нь тэд Ханьчэнийг эзэлжээ. Чананийг эзлэхэд дэмжиж, Ли Юань-д нэмж 2000 морьт цэрэг өгчээ. Ли Юань удалгүй хаан болж Тан улсыг байгуулснаа зарлав.

Тэр үед Түрэг улс дахин хүчирхэгжиж Киданаас баруун тийш Тугухунь, Гаочан хүртэлх бүх улс, овог аймгууд Түрэгийг дагах болжээ.

618 оны 6 сард Суй улсыг Тан улс халсны дараа урьдын холбоотнууд санал зөрж хоорондоо дайсагнах боллоо. Шиби хаан 619 оны 2 сард цэрэглэн гол гаталж, Сячжоу-д ирж буув. Шофаны захирагч Лян Шиду түүнтэй нэгдсэн бол Шиби хаан, Ма И-гийн захирагч Лю Учжоугийн цэрэгт нэмж 500 морьт цэрэг өгч, одоогийн Шаньси мужийн Дайсянь-аас баруун хойш буй Гоучжу уулнаас Тайюань-ийг идэхээр мордуулжээ. Гэвч энэ төлөвлөгөө хэрэгжсэнгүй. Тан улсын золоор Түрэгийн Шиби хаан 619 оны 3 сард гэнэт өвдөж үхэв.Түүний хүү Шибоби хаан суухад нас нь хэтэрхий бага байсан тул Нибу шад болгож, Ючжоу тойргийн чанх ард өргөөлж, зүүнгарыг захируулж байхаар илгээжээ. Шиби хааны дүү Эльтебер шадыг хаан өргөмжилж, Чуло хаан хэмээн нэрлэв.

“Монголын эртний түүх”

Киминь хааны үеийн зүүн Түрэгийн улс

588 оны 8 сард болсон Гератын тулалдаанд алагдсан Чулохоу хааны хүү Жаньгань эцгийн адил Тули хан болж Түрэгийн хаант улсын дорнод хэсгийг захирахын хамт хил залгаа кидан, кумоси, байси, гучин татар, шивэй зэрэг хөрш аймгуудыг хянаж, тэднээс татвар хураах хэргийг хариуцдаг байжээ.

Суй улстай 597 онд ураг барилдсны дараа тэрээр нэг хэсэг түрэгийн хуучин бууц Дуцзиньд нутаглахыг оролдсон ч Юнюйлюй, Даду хоёрт байнга довтлуулж, арга буюу говийн өмнүүр Шочжоу тойрогт байгуулсан Даличэн хотод суух болжээ. Юнюйлюй, Даду нарын довтолгоо ширүүссэн тул Жаньгань дахин нүүж Хэнаньд шилжэн суув. 607 онд Тули хан Жаньгань улс орноороо аялж явсан Суй улсын хааныг одоогийн Хөх хотын өмнүүр урсах Цзинхэ голын дэргэд хүлээн авч уулзсан байдаг.

Юнюйлюй, Даду хоёр нэг удаа Жаньганийг довтлоход тэрээр зугтаж Суй улсын нийслэлд 599 оны 5 сард хүрэлцэн очжээ. 7 сард нь Суй улсын хаан Ян Цзянь түүнийг Түрэгийн хаанд өргөмжилж, Иличжэньдоу Киминь цол өргөмжлөв. Суй улсын энэ бодлогын улмаас Түрэг улс түүхэндээ анх удаа хоёр хаантай болж хүн ард нь хуваагдахад хүрчээ. Гэвч хятад сурвалжийн мэдээгээр Жаньганийг 10-20 мянган хүн дагаж байсан тул түүнийг 599-603 оны үед нөлөө бүхий хаан байсан гэж тооцох аргагүй. 

Харин өндөр тэрэгтнүүдэд ялагдан сураггүй болсон Даду хааны дараа Киминь хааны эрх мэдэл аажмаар нэмэгдэж хуучин Юнюйлюй, Даду нарт захирагдаж байсан зүүн түрэгүүд түүнийг дагах нь ихэсжээ. Зүүн Түрэгийн хаант улсын голомт ингэж говийн өмнө шилжсэн бөгөөд  Жаньганиас хойшхи хаад гол төлөв одоогийн Өвөр Монголын төв хэсгээр суух болсон байна.

Даду хаан ялагдаж зугтсны дараах хэдэн жилд Зүүн түрэгийн нутагт ямар үйл явдлууд болж өнгөрснийг мэдэх аргагүй. 603-607 оны үед холбогдох сурвалжийн мэдээ баримт байдаггүй.

Баруун Түрэгийн Чурын хаан Зүүнгарын өндөр тэрэгтнүүдтэй байлдаж  байх 605 оны орчим говийн умардад, Туул голын араар нутаглах пугу, тунло, баегу аймгууд Түрэгээс тусгаарлажээ. Тэгээд ч энэ үед говийн арын нутагт жинхэнэ түрэг овог аймгууд нутаглаж байсан эсэх нь эргэлзээтэй. Учир нь 597-601 оны үед холбогдох хятад сурвалжид хэд хэдэн удаа 10, 20 болон 90 мянган түрэгүүд удаа дараалан говийн өмнөх нутагт нүүн ирж Жаньганийг дагах болсон гэж тэмдэглэсэн байдаг.

Киминь хаан Монгол орны өндөр тэрэгтэн нарыг буцааж хураахыг оролдоогүй бололтой. Гадаад харилцааны хувьд ч бие даасан бодлого алга болжээ. Урьд элч илгээж байсан Когүрё улсаас 607 онд элч ирэхэд Киминь хаан Суй улсад мэдэгдэж байлаа. Тэр зөвхөн Суй улсын шинэ хаан Янди-тай хэдэн удаа уулзсан, түүнд талархсан гэх мэдээ байна. Киминь хаан 609 оны 12 сард үхжээ.

Даду хааны үеийн Түрэг улс

Даду хан хаан ширээнд суугаад Бугя хаан цол авчээ. Энэ үед Даду хан Туу ябгу-ийн удам дотроос хамгийн ахмад нь болоод байв. Хятад сурвалжид Даду хааныг бас Дяньгю гэж нэрлэдэг бол визант сурвалжид  Тарду гэж тэмдэглэх боловч зарим тохиолдолд зүгээр хаан гэж дурдах тал бий.

Грек сурвалжийн мэдээгээр баруун түрэгийн Тарду ябгу түрэгийн хаан ширээнд суухаасаа өмнө их төлөв Кучагийн арын Эктаг уулнаа өргөөлж байсан билээ. Хаан болоод 600 оны 6 сард одоогийн Хөх хотын чиглэлээр Суй улсын хил руу довтлов. Шочжоу хотоос Ши Ваньсуй Даду хааны цэргийг угтаж мордлоо. Далан хар уул хүрэхэд Тардугийн цэрэг зууралдан байлдалгүй буруулав. Араас нь мөшгөсөн Суйгийн цэрэг 2 мянгаад хүнийг алсан байна.

Суй улс бас Линчжоу руу ханхүү Ян Су-гийн цэргийг илгээв. Дациньшаньд Суй улсын цэрэгтэй зууралдан байлдахаас зайлсан Тарду хаан дүүгийнхээ хүү Эльтеберийг илгээж Жаньганийг говийн зүүн талаас довтлуулав. Ян Цзянь хаан Жаньгань руу туслах цэрэг илгээж чухал боомт, гарцуудыг хаасан байна. Амжилт олоогүй Эльтебер эцсийн эцэст ухарчээ.

Өөрийнх амийг аварсанд Жаньгань талархаж Суй улсын хаанд захидал илгээсэн байдаг. Даду хаан дахин Тули хан Жаньганийг довтлох байх гэж эмээсэн Суй улсын хаан Чжао Чжунцинд 2 түмэн цэрэг өгч түүнийг хамгаалав.

601 оны хавар Даду хан 1 буман цэрэг авч Хэнань-д Дай тойргийн цэргийн захирагч Хань Хуныг хотод нь бүсэлж бутцохижээ. Энэ үед Чжао Чжунцин жанжин Лэнинчжэнээс гарч түрэгүүдийг отоонд оруулж, 1000 гаруй түрэг цэрэг хороов.

602 онд Түрэгийн Аусыли иркин гол гаталж, Тули ханыг довтолж 6000 хүн, 2 буман толгой мал булаажээ. Суй улсын ханхүү Ян Су түрэгийн Аусыли иркиныг довтолж, Тули ханаас булаасан бүхнийг буцаан авч өгөв. Суй улсын цэрэг гол гаталж буцмагц Аусыли-гийн аймаг дахин Тули хан Жаньганийг довтолсон боловч Ян Су цэрэг илгээж тэднийг ухраав.

Даду хаан Тули хан Жаньганийг байнга шахуу уулгалах болсон учир нь Юнюйлюй хааныг амьд байхад 599 онд Суй улсад зугтаж очсон Тули хан Жаньганийг, Суй улсын Ян Цзянь хаан Түрэгийн хаанд өргөмжилж, Киминь цол өгсөнд байлаа. Даду хаан түрэгийн хаан суурин залгамжлах ёсыг зөрчиж, чуулган зарлалгүй дураараа хаан болсон учир Тули ханыг устгахыг удаа дараа оролджээ.

Даду хан Суй улстай ид байлдаж байсан 602 оны эхний хагаст Баруун түрэгийн өндөр тэрэгтэн аймгууд Нили хан, Еху хоёрыг довтолж бутцохижээ. Түүнчлэн өндөр тэрэгтэн нарын дарамт шахалтаас болж түрэгүүд улс орноо орхин нүүж эхлэв. Түрэгээс 90 мянган хүн Суй улсыг зорьжээ. Түрэгийн захиргааг хүлээн зөвшөөрч байсан аймгууд ч нүүж суух болов. Өндөр тэргтний бослого 603 онд ид хүчээ авч, сыцзе, фулицзюй, хунь, хуса, аба, пугу гэсэн арваад аймаг нэгдэж Даду хааныг довтолсонд аймаг улс нь бутарч Даду хаан өөрөө Тугухунь улс руу зугтааж, сураг алдарчээ.

Түрэгийн Түмэн хаанаас хойш хаан ширээнд суусан 8 хаан бүгд түүний удмаас гарсан хаад. Харин Даду хаан бол Түмэн хааны дүү Истеми ябгу-гийн ахмад хүү билээ. Түүний 4 жилийн хаанчлалын дараа Түрэг улс хоёр салж, 460 оноос хойш тэдний нутаг болж байсан Алтай нуруу хоорондынх нь хил хязгаар боллоо.

Түрэг улс Орхон голын сав газар ба Талас голын саваар төвлөрсөн зүүн, баруун хоёр улс болон хуваагдан салж, зүүн нь Төлж, баруун нь Тардуш гэж нэрлэгдэх болжээ.