Хярс

Хярс бол чонынхон овгийн үнэгний төрлийн махан идэштэн багийн хөхтөн амьтан бөгөөд биеийн галбир төрхөөрөө үнэгтэй төстэй боловч харьцангуй жижиг биетэй. Биеийн өнгө хул шаргалдуу саарал, сор үсний үзүүр цагаан тул мөнгөлөг туяатай харагддаг. Сүүл богино үзүүр нь хар.

Өвлийн үс тод улаан шаргал, зуны үс улбар цайвар. Голдуу харуй бүрийгээр явж оготоно зурам мөн шавьжаар хооллоно. Биеийн урт нь 50-60 см, сүүлний урт 25-36 см, чихний урт 6-9 см, биеийн жин 2-3 кг хүрнэ.

Монгол орны ихэнх нутгаар буюу тал хээр, цөлөрхөг хээрийн бүс нутгаар өргөн тархсан. Үнэг нь өндөрлөг, хадархаг, бартаа ихтэй уулсын гуу жалга, эрэг, хөндий газар амьдардаг бол хярс нь цөлөрхөг хээр, хээрийн завсрын шинжтэй тэгш талархаг газрыг шүтэн амьдардаг.

Байршил нутгын хувьд өргөн сонголттой ба тал газар амьдардаг учраас агнуурт их өртдөг. Тэрээр нүх ухах чадваргүй тул тарваганы орхигдсон нүхийг ашигладаг байна. Тэгэхээр тарваганы нүх нь хярс болон бусад нүхэнд орогнодог амьтдын амьдралын таатай орчин бүрдүүлж өгдөг.

Хавар 2 сард орооны үе нь тохиох ба үржлийн үед л хосоороо амьдарч эр нь хээлтэй эмдээ идэш тэжээл цуглуулж өгдөг.Үр төлийг нь зөнжиг гэнэ. Жилд 3-6 зөнжиг гаргана.

13.Бага хаад - Эзэн Чингисийн удмын сүүлчийн хаан Лигдэн хутагт

Буян цэцэн хааны хүү Мангус тайжийн ахмад хүү Лигдэн 1588 онд төрж 1604 онд хаан суухдаа оны цолоо Хутагт хэмээн нэрлэж 32 жил төр бариад 1634 онд нас баржээ. Чингисийн удмын хамгийн сүүлчийн хаан Лигдэн эмгэнэлтэй хувь тавилантай нэгэн байв.Түүний үхлээр Чингис хааны байгуулсан монгол төр задран унаж их хаанаас уламжлагдан ирсэн төрийн их хасбуу тамга алдагдан сураггүй болжээ.

Лигдэн хутагт хаан Монголын төрийг барьж байх үед Монголын зүүн талд Зүрчидийн томоохон ноён Нурхач баатар (1575-1626) өөрийн гурван том аймгийг нэгтгэн улсаа “Чин” өөрийгөө их эзэн хаан гэж нэрлэн улмаар хүчирхэгжиж буй нь түүний сэтгэлийг зовоож эхэлжээ. Ийм үед Лигдэн хаан Монголын бүх хаад, ноёд язгууртан нарт хандан хүчээ нэгтгэн хамтрах зарлиг гаргаж байв. Лигдэн баруун гурван түмэн, зүүн гурван түмнийг нэгтгэн захирч, Монголчуудын дундах хагарал хямралыг зогсоон шинээр гарч ирсэн гадаадын том дайсан Манжийн эсрэг нэгдмэл хүчээр тэмцэж, эх орныхоо тусгаар тогтнолыг алдах аюулаас сэргийлэн хамгаалах чиг бодлогыг баримталж, энэ зорилгоо биелүүлэхийн төлөө бүх амьдрал, үйл ажиллагаагаа зориулсан юм. Лигдэн хаан Монгол улсын нэгдлийг задраах гэсэн зарим нэгэн ноёдыг цэргийн хүчээр цохих, эрдэм ном эрхлэх, нүүрлэн буй Манжийн аюулын эсрэг тэмцэх гэсэн амаргүй ажилд бие сэтгэлээ чилээж байснаас цагаас эрт хөгширч дөч гаруйхан насандаа цал буурал болсон хэмээн түүхэнд бичигджээ.

Лигдэн хаан Энэтхэг, Төвд хэл бичигт сайтар суралцан оюуны өндөр боловсрол эзэмшжээ. Мөн Бурханы шашныг дэлгэрүүлэхэд маш анхаарч олон сүм хийд бариулсан билээ. Түүний Монголын түүхэнд гүйцэтгэсэн нэгэн лут их үйл бол Бурханы шашны хөлгөн их судар 108 боть “Ганжуур”-ыг орчуулуулан, алтан үсгээр барлуулах ажлыг гардан зохион байгуулжээ. Алтан үсгээр барлаж, 9 эрдэнээр чимсэн тийм том хэмжээний номыг бүтээсэн нь хүн төрөлхтний соёлын нэгэн үнэт өв юм. Мөн Хубилай хааны зарлигаар мянган лан алтаар бүтээсэн Махагала бурхныг Монголын нийслэл Цагаан хотод залж, алтан дээвэрт сүмд байрлуулсан байна.

1619 онд Манжийн эзэн хаан Нурхач Лигдэнг эхлээд аргаар өөртөө татахыг оролдсон захидал ирүүлсэн ажээ. Түүнийх нь хариуд Лигдэн хутагт хаан өөрийгээ зургаан түмнийг захирсан их Монгол улсын эзэн Лигдэн Хутагт хаан гээд Нурхачийг нэгэн усны дэргэдэх гурван аймгийг захирсан өчүүхэн хан хэмээн үзсэн хариу явуулсан сонирхолтой баримт байна.

Тэгтэл 1619 онд Манж нар Мин улсын ихээхэн цэргийг Өвөр Монголын Сог зайсангийн 10,000 цэрэгтэй хамтад нь бут цохиж Тээлийн давааг даван Цахарын нутагт шууд тулж ирсэн нь цэргийн их хүчтэйг илтгэсэн явдал болсон тул, Лигдэн хаан шууд тулгарахаас зайлсхийж Хөх нуурын зүг хөдлөн Халхын Цогт хун тайжид элч явуулж нэгдэх саналыг тавьжээ. Цогт тайж тэр мэдээг аваад даруй хөдөлсөн байна. Энэ үеэр 1624 онд Хорчин, Дөрвөд, Жалайр, Горлос тэргүүтэй олон аймаг, 1625 онд Найман, Баарин, Онигуд, Хишигтэн аймгууд удаа дараа Манжид урваснаар Лигдэн хааны хүч бүр суларчээ. Урвагч нарт хорссон Лигдэн хаан 1631 онд Хянганы нурууг давж урвасан Хорчин тэргүүтэй аймгуудад цохилт өгчээ. Удалгүй Лигдэн хаан манж нараас холдон хүчээ зузаатгахаар 1634 онд Хөх нуур луу явж байгаад цэцэг өвчнөөр нас баржээ.

Цаг үеийн байдал хүнд байсан ч Лигдэн хаан сул дорой байсангүй. Хятад руу удаа дараа уулгалан довтолж, Бээжинг чичрүүлэн, их хэмжээний татварыг жил бүр авч байсан нь түүний сүр хүч их байсных. Тэрээр 30 гаруй жил хаан ширээнд суухдаа нэгэнт эрч хүчээ авчихсан байсан монголын дотоодын бутралыг намжаах, монголчуудыг нэгтгэхийн төлөө өөрийн чадлын хирээр тэмцэж байв.

12.Бага хаад - - Түмэн засагт хан

Дарайсун Гүдэн хаан нас барсны дараа түүний хүү Түмэн тайж 1558 онд хаан ор сууж монгол төрийн нэгдлийг дахин сэргээсэн бөгөөд Батмөнх даян хааны удмын хаадын дотроос хамгийн ухаалаг нэгэн байлаа.

Урьдын хаад  баруун түмнийг хүчирхэгжих тутам тэдний зохион байгуулалтыг эвдэж  хүчээр зүүн түмэнд нийлүүлэхийг оролдож байсан бол Түмэн хаан төвлөрсөн төв засаг байгуулах шинэчлэлийг явуулж  эхлэв.

Түүний засагт баруун зүүн түмний төлөөлөгчид хамтран оролцох болж төв засгийн газарт зөвхөн алтан ургийн ноёд тайж нараас томилох эрх тогтоов. Түмэн хаан энэ мэт олон цаазыг явуулсан тул олноо Түмэн засагт хаан хэмээн алдаршжээ.

Түмэн засагт хаан 1576 онд Түвдээс  илд зангидагч хэмээх Гармаа ламыг залж авчиран бурхны шашныг дэлгэрүүлэн өөрөө шавь барилджээ. Энэ үед Түмэдийн Алтан хан мөн баруун түмэнд шарын шашны тэргүүн Содномжамцыг урьж авчран шашныг сурталчилах болжээ. Түмэн засагт хааны урьж авчирсан Гармаа багш нь улаантны шашны төлөөлөл байсан бөгөөд  шарын шашны хүч нөлөө бага бишийг ойлгосон Түмэн засагт хаан Далай ламтай холбоо тогтоохыг чухалчлан Алтан ханыг нас барсны дараа Далай лам Содномжамцыг хоёр ч удаа нутагтаа урьсан бөгөөд  хоёрдох айлчлалын өмнө 1588 онд Далай лам жанч халжээ.

Түмэн засагт хааны үед Мин улс Түмэдийн Алтан ханыг хөхүүлэн дэмжиж монголчуудын эвлэлдэн нийлэхэд аль болох саад тотгор учруулахыг хичээж байв. Нөгөөтэйгүүр Алтан хан ч Мин улсад удаа дараа захидал илгээн “ Мин улс надтай найрамдваас Ляодунд  удаа дараа хохирол учруулж байгаа Түмэн хааны эсрэг тэмцэхэд бэлэн” “ Надад ван цол олговоос  миний бие бүхнийг эрхэндээ оруулж чадна. Миний эсрэг тэмцэх монгол ноён нэг ч байхгүй”  “Мин улс надтай найрамдахгүй аваас Түмэнтэй нийлж Мин улс руу довтолно” хэмээн бичиж суув.

Улмаар  Алтан хан Мин улстай найрсаг харьцаа тогтоож чадсан бөгөөд Түмэн хаан Мин улсын харилцаа цэрэг дайны шугамаар шийдэгдэж байлаа. Түмэн засагт хаан удаа дараа Мин улс руу халдаж  түүний ширүүн довтолгооныг дийлэхээ больсон Мин улс найрамдах хүсэлт тавьж, Алтан хан ч өөрийн зүгээс Түмэн засагт хааныг ятгана хэмээн амлсан ч Түмэн хаан хятадыг саналыг хүлээн авсангүй. Мөн элч илгээж “ Миний толгой дээгүүр харайлан албат боолтой харилцав. Эр нь эмээ захирдагын адил Алтан над  захирагддаг” хэмээн Мин улсыг зэмлэсэн байдаг.

Түмэн засагт хаан монголын төрийг 35 жил жолоодон дотоодын эв нэгдлийг бататган, гадааддаа Мин улстай худалдаа арилжаа хийн энх тунх зэрэгцэн оршихыг зориж байсан алсын хараатай хаан байлаа. Тэрээр 1592 онд нас баржээ.

Түмэн засаг хааны дараа 1593 онд түүний хүү Буян тайж төр барьж эцгийн хэргийг үргэлжлүүлэн төр шашныг хослуулан дайн дажингүй байсан гэдэг.  1603 онд нас барсан түүнийг “Шар тууж”-д Даян сэцэн цолтой байсан гэжээ.