Цонжийн чулуу зорихуй

Харандаан хад хэмээн олонд  танил болсон баганалаг хүрмэн чулуун тогтоцууд нь сүүлийн үеийн судалгаагаар Монгол нутагт 20 гаруй газарт байдаг, тийм ч ховор тогтоц биш болтой.  Шинжлэх ухааны тайлбар нь хүрмэн чулуу буюу магма  нь хайлмаг үедээ асар өндөр даралтанд орж, царцахдаа талст хэлбэртэй болж тогтдог байна. Байршлын  жагсаалт нь Дорноговийн Дэлгэрэх сумын Цонжийн чулуу, Говь-Алтайн Тайширын Хомбого толгой, Архангайн Жаргалант сумын Салхитын хясаа, Баянхонгорын Шинэжинстийн хүж

хад,  Архангайн Түвшрүүлэх сумын Бүрдний харандаан хад гээд л үргэлжилдэг байх нь. Эдгээрээс хамгийн зөв хэлбрийн,тэгш талст үүсгэн тогтсон нь Цонжийн чулуу.

Дорноговь аймгийн Дэлгэрэх сумын нутаг дахь Цонжийн чулууг үзэх хүсэл бол эрт төрсөн. Бас элчилгүй уудам говийн эл нутаг миний сэтгэлийг татдаг байсан нь аавтай минь холбоотой. Миний аав Монголын анхны геохимич Я.Нархүү 1968 онд Москва хотын Их сургууль төгсөж ирээд, ажлын гараагаа Монгол-Болгарын хамтарсан экспедицийн бүрэлдхүүнд,   Дорноговь аймгийн Дэлгэрэх сумын нутгаар хөндлөн гулд явж байсан байх юм. Залуу халуун насандаа, аавын минь геологчийн алхаа барин, алхаж явсан энэ л нутагт очиж нэг үзэхсэн гэсэн бодол тээсээр явлаа.

Санаж явбал бүтнэ ээ гэж... Сайхан тохироо бүрдэж, эхнэр охинтойгоо  дорнын говийг зорих боломж гарлаа. Дэлгэрэх рүү хаагуур л бол хаагуур очиж болох ба зам бүхэн Дайду хүрнэ гэх эртний үг яг дүйцэнэ. Бид гурав шууд давхиад хүрэхийг төвдсөнгүй, олон замаас Хөдөө арлаар дайран, Хэрлэн мөрнөө гарч урагшлахаар төлөвлөв.

Эртлэн дорно зүг зорин, Хэнтий аймгийн Жаргалтхаан сумаас урагш салж Дэлгэрхаан  руу 40 гаран км шороон замаар давхисаар, эртнээс олон түмнийг илааршуулж, эдгээж ирсэн Тосон нууранд ирлээ. Сумын төвөөс 5 км зайтай Аварга, Тосон гээд хоёр нуур байхаас, Тосон нуураа тойроод  амралт, сувилал, хувийн гэр , байшин битүү. Гэвч тус тусдаа хашаа, хаалт хийчихсэн, ер нь замбараагүй, учир нь үл олдох газар аж.

Тосон нуураас урагш 10 км яваад, бидний зорьж ирсэн, “Монголын нууц товчоо” хэмээх гайхамшигт өв соёлыг өлгийдэн авсан Хөдөө аралд хүрнэ. Хэрлэн мөрөн Хэнтий ханаас эх аван урагш урссаар зүүн эргэж , их тохой үүсгэх ба  Хэрлэнбаян улаан уулаас урагш, Хэрлэн тооно уулын  зүүн бие дэх Цэнхэрийн гол, Аваргын голоор хашигдан  үүссэн арлыг “Монголын нууц товчоо”-ны төгсгөлийн 282-р бүлэгт  гардаг “Их хуралдай болж, хулгана жилийн хуран сард Хэрлэний Хөдөө арлын Долоон болдог, Шилхэнцэг хоёрын завсар хааны орд бууж байхад бичиж төгсгөв”хэмээн өгүүлсэн Хөдөө арал мөн хэмээн эрдэмтэд баталжээ. Хэрлэнбаян улаан уулын өвөр дэх долоон жижиг толгойг одоо нутгийнхан Долоод гэдэг ч түүнийг эртний Долоон болдог мөн хэмээн бас нотолсон байх юм.

1990 онд “Монголын нууц товчоо” зохиогдсны 750 жилийн ойд зориулсан дурсгалын хөшөөний дэргэд зогсож байхад Монголын гурван ч хаан, Өгөөдэй, Мөнх, Есөнтөмөр нар их ор сууж, түм түжигнэж, бум бужигнаж байсан түүхт газар шүү дээ хэмээн омогших сэтгэл төрнө. Хөшөөний урдхан талд  Чингис хааны Аураг ордны туурь байх ба малтлагаас гарч ирсэн эд өлгийн зүйлсээр нь музей байгуулж, зорьж ирсэн аялагчдад дэлгэн үзүүлж буй нь их сайхан санагдлаа. Аураг гэдэг нь эртний агуулах, хадгалах сав гэсэн утга бүхий үг бөгөөд одоо үед сунжирсаар Аварга болжээ.

Аураг орд нь уртаашаа 1200 метр, өргөөшөө 500 метр талбай эзлэн дөрвөн хэсгээс бүрдэх том газар ч, гадуураа хэрэм хашаагүй байсан аж. Чингис хааны дөрвөн хатан нэг, нэг ордтойгоос Хөдөө арал дахь Аураг ордны хэргийг Бөртэ үжин эрхлэн явуулдаг байжээ. Ордноос холгүй, Аваргын голын өмнө этгээдэд  их хаадын хүртэж асан Аваргын рашаан бий. Зун цагт энд олон машин тэрэг эгнэн зогсож, хүмүүс рашаанд дугаарлан зогсох нь нилээн хөлтэй харагдана.

Бид Хөдөө арлаас Хэрлэнгээ өгсөж , Төв аймгийн Баянжаргалан сумын нутагт голоо гүүрээр гарч, Иххэтээр Дэлгэрэх орох төлөвлөгөөтэй байсан ч Хэнтийн Баянмөнх сум шинэ бетонон гүүртэй болсон гэж сонсоод Хэрлэн тооно уулын зүүн сугаар ороон өмнийг зорилоо. Чингис хааныг нас барснаас хойш 9 жилийн дараа өмнөд Сүн улсын аялагч “Чингис хааны шарилыг Хэрлэн мөрөн эмжин урсаж байна” гэж тэмдэглэн үлдээсэн байдаг ба эрдэмтэд Хэрлэн тооно уулыг хэлжээ хэмээдэг нь үнэхээр Хэрлэн мөрөн,Хэрлэн тооно уулыг эмжин урсдаг билээ.

Баянмөнх сумаас Галшарын замаар гарч,  давхисаар Оч багаар дамжин, Хужиртын хийд хүрлээ. Хуучны Сэцэн хан аймгийн Бишрэлт вангийн нутаг дахь энэ хийдэд 500 гаруй лам хурал хурдаг номын газар байсан нь хэлмэгдэн сүйрч , одоо туурин дээр нь шинэ хийд сэргээн босгожээ. Тогтмол ном хурдаггүй болтой, эзгүй байна лээ.

Хийдээс зүүн урагш хэсэг яваад, Дэлгэрэх рүү салж болох байсан ч Цонжийн чулуу маань Сүхбаатар аймгийн Түвшинширээ талдаа, бас айл амьтан ховор, эзгүй энэ их бэсрэг уулсын дунд цагаан зээр ёстой л мянга мянгаараа бэлчих нь, тэр нь их, энэ нь цөөхөн сүрэг гэж өөрсдийгөө баясгаж явсаар Түвшинширээ сум хүрэлгүй нэгэн намхан уулын өвөрт майхан юугаа босгож хоноглолоо.

Өглөө бослоо. Цайллаа. Түвшинширээ сумын төвөөр дайрч, замаа сайн заалгаж авав. Олоход бол их л төвөгтэй санагдлаа. Залаа уулынхаа араар явсан ч, өмнүүр явсан ч очих нь бол очино. Алсаас харагдахгүй, тулж очиж байж л үзэгдэнэ. Дэлгэрэх сумын нутагт ортол 60, 70 км огт айл байхгүй. Зам бол олон сална, гэхдээ л бараг зам болгон Дэлгэрэх орно. Болохгүй бол Дэлгэрэх талаасаа айл амьтан зусландаа гарчихсан, олоход амар 20 орчим л км. За нэг иймэрхүү яриаг 2 ч хүнтэй хийсэн дээ.

Залаат уулын өврөөр явлаа. Өгөөмөрийн говийнхоо захыг бариад сайхан явж байтал хөөж явсан зам маань нэг булаг дээрээс огцом урагшаа чиглээд явчихлаа. Арай л биш санагдаад, холдолгүй буцаж булаг дээрээ ирэв. Харлаа, хойшоо нэг бүдэг зам байна аа, дагаад явж байтал, бодож байсан зүгээс минь ашгүй нэг зам ороод ирэхээр зүг нь юм даа гээд дагалаа. Намхан уулсын дундуур, зээрийн сүрэгнээс өөр эзэнгүй газраар 60 орчим км давхисны эцэст эхлээд тэмээ, дараа нь энд тэнд хэсэг бусаг адуу тааралдаж эхэлсэн нь айл ойртож буй шинж буй заа. Удалгүй алсад бөндийсэн цагаан гэрүүд харагдаж эхлэх нь сайхан.  Ашгүй хонь хариулж яваа хүү ч гараад ирлээ. Зорьсон газраа асуутал, тусч хүү маань “ холгүй ээ, би заагаад өгье” гээд л мотоциклынхоо ард суулгаж аваад нэг ухаа даваад жижиг бор толгойн дэргэд хүргэж ирсэн нь бидний зорьж ирсэн Цонжийн чулуу маань байлаа. Бид бараг дэргэд нь ирчихсэн байж.

Говийн намхан уулсын дунд буй дотроо бяцхан тогоо хэлбрийн хонхортой  энэ жижигхэн толгой Монгол нутгийн минь гайхамшигтай нэгэн шигтгээ юм аа. Харандаан чулуунууд нь үнэхээр гайхалтай, хүн урлаа юу гэмээр зөв, тэгш талст үүсгэсэн харагдана.  Дотроо аялагчдад зориулан байгалийн чулуугаар нь сандал ширээ бүтээж тавьжээ. Тэр бүр хүмүүс зорьж ирдэггүй, алс хол болохоор хаа очиж ил задгай хог, шил лааз харагдсангүй нь сайшаалтай. Зочдод зориулсан ширээнээ сууж бид гурав өдрийнхөө цайг уучхаад, зорьж ирсэнийх худалч хүнд бол чулуу болгонтой нь л зургаа авахуулсан даа.

Хэсэг саатсаны дараа Дэлгэрэх сум руу хөдөллөө. Зам саадгүй 20 гаруй л км юм.  Дэрст ухаан намхан уулсаас сугарч, Чандмань толгойн нилээд өмнүүр саадгүй давхисаар сумынхаа араас оров.

Түшээт хан аймгийн Говь мэргэн вангийн хошуунаас таслан авч байгуулсан Дорноговь аймгийн Дэлгэрэх сумын, хээр тал, говь хосолсон энэ л уудам нутагт, аав минь эрдэс баялгийг нээж илрүүлэхээр анхны алхамаа хийж байсан байх нь. Хараа цуцам их талыг ширтэн зогсоход, алхаа барьсан аав минь энэ л алсыг бас итгэл дүүрнээр харж зогсох мэт харагдан, сэтгэл булаана. Сайхан нутаг юм аа. Сумын төвд дэлгүүр хэсэх зуур ширүүн бороо дайран өнгөрч, ган гачигт ангаж цангасан газрыг бага ч гэсэн чийглэхэд, энэ нутагт бороо дагуулан ирэх ерөөлтэйдээ ихэд олзуурхан билэгшээж байлаа.

Дэлгэрэх сумаас  баруун урагш чиглэн гарахад, 10 орчим км яваад нэгэн намхан хар уул таарах нь өвөртөө, тэртээ МЭӨ 2000 жил буюу хүрлийн дунд үед хамрагдах шоргоолжин булшны дурсгал, наашлаад хүннү, бүр Их Монголын үед хамаарах олдворуудыг агуулсан Чандмань хар  уул билээ. Энэ уул төмрийн хүдрийн агууламж ихтэйгээс хар өнгөтэй харагдах ба уулынхаа ар шил дээр аль хэдийн уурхай ажиллаад эхэлжээ.

Зам Чандмань хар уул харагдаад урдуур, хойгуур нь хоёр сална. Урдуур нь гарвал аймгийн төв Сайншанд хот хүрнэ. Арын зам нь Алтанширээ сум руу шулуун хөтлөх бөгөөд энэ бол бидний замнасан зам бөгөөд Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумын Ширийн чулуун дахь Сэнжит хадыг зорьсон юм.

Зам бол яах вэ, говийн дэржигнүүртэй замаар 70 орчим км гүйгээд л Алтанширээ сумын төв орно. Ширийн чулуу маань сумын төвөөсөө хойшоо 45 км зайтай. Монголын их боржингийн бүсэд хамаарах эл газар, байгалийн тогтоцоороо Бага газрын чулуутай ихэд төстэй, ялгаатай нь ус ховор тул аргаль, янгир үгүй гэнэ. Хойноосоо урагш 15 км үргэлжлэх, 2 км орчим өргөн, үелэн өрсөн мэт боржин чулуун бүлэг, бүлэг хаднуудын дундуур сүлжин явахад янз бүрийн хэлбэр дүрстэй тогтоцууд их байхаас, нутгийн зохиолчийн онож хэлсэн “Байгаль ээжийн цонх” гэх нарийн хэсэгтээ 1 метр орчим, зарим газраараа 2 метр ч хүрэх өвөрмөц нэгэн сэнжит хад бий. 

Энэ хавийн уулс хад нь өвөлдөө нөмөр нөөлөг болтой олон бууц өвөлжөө байх юм. Зундаа амарч зугаалахад тохиромжтой, үзэж харах зүйл ч их, дэргэдээ бүр амралтын газартай юм.

Ширийн чулуунаас Тойг багаар дамжин Айраг сум хүрэхэд  100 км, зам төөрөх будилах юмгүй, шулуухан. Бороотой уралдан шуугиулсаар Айраг сум хүрч, төв замтайгаа нийлсэн бид, Чойр хүрэлгүй, үргэлж сэтгэлийг минь татдаг, үзэсгэлэнт Чойрын богд уулнаа хүрч, нөмөр газар бараадан, майхан саваа барьж тухлав. Сайхан хоолны дараа салхины сэвшээнд бүүвэйлэгдэн нам унтлаа.

Өглөө нартай уралдан чоно хүртэл амиа даатгадаг гэх Чойрын богд уулаа тойрон хэдэн аргаль хонь харчих санаатай хөдлөв. Тэнгэр ивээж, нарны эсрэг таарсан ч хэд хэдэн сүрэгтэй таарлаа. Азтай л байна, харагдахгүйгээ тулбал бас харагдахгүй шүү.

Улаанбаатар хотоос холгүй 200 гаруй км зайтай, байгалийн өвөрмөц тогтоцтой, 200, 300-гаар тоологдох аргаль  хонь бэлчих энэ ууланд аялаж явахад сайхан мэдрэмж төрж, сэтгэл хоргодоод байдаг юм. Нэрний тухайд Чойр гэдэг нь буддын шашны, гүн ухаан судалдаг салбарыг хэлдэг бөгөөд  энд зүүн жанжин Чойрын хийд  гэж 1500 лам хурал хурдаг,  том суурин газар байсан нь 1938 оноос хойш туурь болон үлджээ. Хаднаа гайхамшигтайгаар сийлж урласан эрчүүдийн шүтээн Дагвасүндэл бурхан, урт наслахын ерөөлтэй Цагаан дарь эх байхаас гадна хүүхдэд ээлтэй Хүүхдийн овоо, хүсэл бүхнийг биелүүлэгч Хүслийн хад гээд л сонирхолтой, харууштай газрууд элбэг.

Удтал хэсүүчилж, өдрийн хугасыг өнгөрөөсөн Чойрын богд уул ард үлдэж, Улаанбаатар руугаа зүглэснээр, чихээр сонсож байснаа нүдээрээ харж, сэтгэлийг таашаал эдэлсэн гайхалтай нэг аялал ийн өндөрлөлөө.    

Дархадын цэнхэр хотгор

Цагаан бөлбөө буюу бадамлянхуа нь тогтмол нуур цөөрмийн усанд өглөө дэлбээгээ нээж орой нь хумьдаг, Монгол орны улаан номд бүртгэгдсэн нэн ховор олон наст цэцэг. Монголчууд мөн Усан хатан хаан хэмээн өргөмжлөн, хиргүй тунгалагийг билэгдэн соёмбо үсгийнхээ доор залсаар ирсэн билээ. Нуурын усан дотор ургаж, нуурын мандалд дэлбээлдэг эл цэцэг Их нууруудын хотгорын Хар ус нуур, Идэрийн голын хөндийн нэгэн жижигхэн нуур, Дархадын хотгорын  Цэцэгт нуур гээд л цөөхөн, тун цөөхөн газар гайхамшигаа дэлгэн үзүүлдэг байна. Бид энэ содон цэцгийг харчих санаатай Дархадын хотгорын Цэцэгт нуурыг сонгон, зуны эхэн сард Улаанбаатараас Дархан чиглэлд гарсан юм. Найрамдлын Дархан хотноо хүн хүчээ нэмж, ачаа бараагаа цэгцлэн аялалдаа идэвхийлэн бэлдсээр нэгэн өдрийг барав.

Дархан хотоос яарамгүй гарч цэвэрхэн, цэмцгэр Эрдэнэт хотод тохилог, тавлаг “Gemstone” буудалд тухлан алжаал юугаан тайлж өдрийн хоол зооглон, хотоор зугаалцгааж, Баян-Өндөр хайрханы өвөрт босгосон 22 метр өндөр бурхан багшийн сэрэг дүрийг сонирхон сүсэглэж, өдрийг тун чиг сайхан өнгөрөөн цаашилцгаалаа. Булган хотоор шууд дайраад өнгөрсөнгүй, Хатанбаатар Магсаржавын бунханг зориуд зорьж очсон ч цайвар цэнхэр хаалга нь цоожтой дуулга хэлбэрийн эзгүй бунхан л угтав. Уг нь музей ажиллаж байх болов уу л гэж бодсон юм. Гэхдээ л бунханг тойрч, энэ Монголын төлөө амь хайргүй олон тулаан хийсэн ч нэг ч ялагдаж яваагүй их хүнд хүндэтлгэлээ илэрхийлсээн. Амралт аялал хослуулж яваа манайхан нэг их газар хороохоор шамдсангүй, Булган хотоос холдолгүй  Хан жаргалант уулын өвөрт, Чацартын голын хөвөөнд хоног төөрүүлэхээр бууцгаасан нь хүүхэд багачуудад ихэд таалагдаж байгаа болтой. Амралтын газраар л нэг тарж бутарсан, тоглож хөөрсөн хүүхдүүд. Харин маргаашийн мандах нарнаар Түлүүгийн даваанаа, шинэ өдрийг угтаж, алсын бараа ширтэн зогсоцгоож байлаа. Зарим нь бүр ой руу захлан өнгө өнгөөр алаглах цэцэгсийг бахдан, зураг хөрөгтөө харамгүй цагийг зарцуулсны дараа даваанаас буун, Мэргэн хөтлөөр даван төв замаасаа салж, Уран уулынхаа чанх өмнө арваад км алслагдах Тулга уулын тогоонд өглөөнийхөө цайг ууцгаахаар тухлав. Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутагт багтах эртний галт уулын үлдэгдэл эдгээр бэсрэг уулсыг хүмүүс Уран тогоо гээд л нэг уул мэт ойлгох нь элбэг. 

Гэвч Тулга, Тогоо, Жалавч, Уран гээд л бүгд өөр өөрийн өвөрмөц хэлбэр хэмжээтэй өөр өөр уулс. Бидний цайлсан Тулга уулын тогоо нь гурван газраараа сэтэрч тулгын гурван чулуу мэт хэлбэртэй болсон бол зэрэгцээ Тогоо уул нь амсар нь сэтрээгүй бүтэн, хонин тогоо мэт содон. Тогоо уулын баруунтаа Жалавч уул байх ба ганцхан газраар сэтэрчээ. Эдгээр уулсыг 20000-25000 жилийн өмнө унтарсан галт уулс гэх. Тулга уулын тогоон дотор элдэв содон сэнж бүхий хад чулуу элбэгээс гадна түүхийн дурсгалт хөшөө, тахилын байгууламж бас цөөнгүй харагдана. Тулга уулнаас Тогоо уулын тогоо руу өнгийхийн тул чамгүй хөөрхөн алхалт хийсэн бид энэ хавьдаа үд өнгөрөөлөө.

Сайхан бүхнийг харах гэж чамгүй ядарцгаасан ч цаашлах замаа хөөж, хүрмэн чулуун хавцлаар урсан өнгөрөх Сэлэнгэ мөрний цутгал Хануй голыг гүүрээр гарч энэ өдрийн эцсийн цэг, Шарга нуур луу шууд салж болох байсан ч Баян-Агт сумын төвд дугуй янзлуулах хэрэг гарсан тул сум руу зорьж, ажлаа амжуулангаа үзэж, харсан сумдынхаа тоог нэгээр нэмэв. Эндээс Шарга нуур маань баруун өмнө зүгт арав гаран км зайтай. Бид шуугиулсаар нуурын эрэгт хур бороо дагуулсаар л буусан даа. Шингэх нарны туяанд шувуудын шулганалдах чимээг даран, жаргалтайяа баясах манайхны инээд цалгиан дунд өнгөрөөсөн Шарга нуурын дэргэдэх тэр нэгэн үдэш энэ аялалын бас нэг чимэг байсан.

Өглөөний цай сайхан байлаа. Нуур хөвөөлж хэсэг алхлаа. Багачууд ч босож цааш аялахад бэлэн болжээ. Шарга нуурын хойд эргээр түүхийн дурсгалууд, хиргэсүүр их элбэг юм. Голдуу тахил тайлгын зориулалттай, эд өлгийн зүйлс ховор гардаг гэдэг утгаараа ухаж төнхөөгүй үлдсэн болтой.Бид Залаатаар давлаа. Залаат бол Хөвсгөл, Булган аймгийг зааглан сүндэрлэх ДТД 1900м өндөрт орших сүрлэг даваа. Даваа уруудаад л 20 гаруй км давхиад,  саатах юмгүй Рашаант сум хүрнэ. Хуучны Сайн ноён хан аймгийн Мэргэн гүний хошууны нутаг, рашаан усаар элбэг арвин гэх энэ суманд сайхан сэгсэрсэн цуйван шажигнуулчихаад хойш хөдөллөө. Бид арай намыг нь бодож Тариатаар давалгүй Хамар даваагаар даван Сэлэнгэ мөрний хөндий рүү орсон юм. Олон жилийн өмнө Мөрөн талаасаа нэг удаа Тариатын даваагаар давж билээ. Манантай сэрүүхэн өдөр ч таарсан, уул үүл нь нийлсэн мөн ч сүртэй байсан шүү. Даваанаас их мөрөн хүртэл олон янз өнгө төрх, уул ус, элст манхан, мод ургамал гээд л үзэсгэлэнтэй, харууштай сэтгэл татам байгаль дундуур л давхина. Сэлэнгэ мөрнөө хөвдөг гүүрээр гарч, 5 км яваад л төв замтай нийлнэ.

Мөрөн хотод  хальт дэлгүүр ороод л шууд Хатгал чиглэн хөдөлж, өглөө Булган аймгийн Шарга нуурын эрэгт байсан бид, орой нь Цахир толгойн өвөрт, цалгилан долгилох далай ээжийн дэргэд, гэр буудалд тухалсан байлаа.  Бидний очих үетэй зэрэгцэн Монголын минь ганц хөлөг онгоц “Сүхбаатар” зуны гараандаа бэлтгэн энэ жилийн анхны аялалаа хийж байсан тул энэ завшааныг ч бид алдсангүй, далай ээжтэйгээ, дээгүүр нь хоёр цаг гаран хөвж мэндчиллээ. Тасалбар түгээгүүр дээр нэг хөгжилтэй явдал болсон нь хүүхдүүдэд хүүхдийн тасалбар авах гэж томчуудынх нь насыг дарж ядаж байхад, багачууд нь том болох гэж насаа нэмж, зүгээр ч үгүй тасалбар түгээгчтэй өөрсдөө тулж харьцацгаах юм. Зохицуулах гэж бөөн инээдэм болов.

1987 оны зун аав ээжтэйгээ бидний таван хүүхэд анх Хөвсгөл далайн эрэгт ирж шинэхэн ирсэн энэхүү “Сүхбаатар” хөлгөөр Хатгалаас Ханх, Ханхаас Хатгал руу хонон өнжин аялаж байж билээ.  Бараг 30 жилийн дараа өөрсдөө, үр хүүхдүүдээ дагуулан, эжий аавтайгаа аялаж явсан энэ онгоцоор тэр их далайд хөвж явах нь бас л нэг сайхан мэдрэмж.

Далайд ирснийх Жанхай давж нилээд өгсөн, Тойлогт нуур хүрч, их бага хоёр нуурынхаа дунд, саглагар модны сүүдэрт майхан саваа буулган хэд хонохоор төхөөрцгөөлөө. Далайн эргийн хөвөөн дээр хоёр өдөр шинэ загасны шөл уусан шигээ, завиар нааш цааш сүлжин, зугаатай өнгөрөөсөн нь манай хэдэн хүүхдүүдэд ихэд таалагдсан болтой одоо ч дурсан ярина. Сэтгэлд нь хоногшихоос ч аргагүй дээ. Тойлогтоос Ар давхар уулын дэргэдэх Хүслийн хад хүртэл тунгалаг, цэнгэг их далай дээгүүр хөвөхөд талдаа л бараг цаг гаран давхина. Зах хязгааргүй үргэлжлэх Хөвсгөл нуур сэтгэл булаах ч түүнтэй зэрэгцэх шувууд ихээр чуулах, өтгөн мананд дарагдан буй Тойлогт нуур ч бас гайхалтай.

Далай ээжийн дэргэдэх сэтгэлд хоногшсон өдрүүд ард хоцорч, нэгэн тунгалаг өглөө цаашлах замаа хөөлөө. Аялах ч сайхан шүү, спидометрын заалт ихсэх тусам л урд минь шинэ зам, шинэ нутаг. Давааны цаана даваа, уулсын цаана уулс.

Жанхайн даваан дээр тува гаралтай, цаатан отог дээр буун урц юугий нь сонирхон, багацуул цаа буга унан, айж уйлж, инээж хөхөрч,  хэсэг хөгжилдөж аваад ,Хатгалд сааталгүй урагшлан, Өлхөн сайрыг гарч төв замаасаа баруун салж Өрхтийн агуйгаар шагайн, Цагаан чулуутаар дайран, Хөлөртийн уулсын тагаар, Байшинтын даваагаар давж Улаан-Уул сум чиглэв. Өндөр ч,сүрлэг ч даваа юмаа, дээш өгсөх тусам чулуу элбэгшиж, дов сондуул нь олширч бартаатай болж байна шүү. Даваа уруудаад  Торойлог нуураар дамжин, Бэлтэс хүрэхийн өмнө  намгархаг хөрст эрэгтэй, эвгүй том чулуун гарамтай Ар Гялаадын голыг гарсан даа. Цааш харин сааталгүй Бэлтэсийн гол хүрч, гүүрийн дэргэдэх гуанзанд нь нэг сайхан цуйван сэгсэрч өгөөд л алдарт Тоомын даваа өгслөө. Даваанаас алсад Улаан тайгийн уулс үзэсгэлэнтэй хөхрөн харагдана. Бас л сайхан даваа даа. Тоомын даваанаас Өлийн даваа холгүй.

Халхын Автай сайн ханы хүү Цэнгүүн баатар хунтайжын 500 жилийн өмнө босгосон их овооны хоёр талаар дархадын бөө нар 12 овоо бүтээсэн нь өдгөө Дархадын 13 овоо гэх болжээ. Өлийн халзан даваан дээр бас нэг сонирхол татахуйц зүйл байгаа нь “Таныг их Монголын эцэг өвгөдийн алтан бууц Эргүнэ кун угтаж байна” гэсэн Монголчуудын гарал үүсэлтэй холбоотой ганц домог, Эргүнэ кун бол Шишгэдийн хотгор, түүний эх Хөх эрэг, Гун гол мөн хэмээн баталсан дурсгалын самбар юм. Энэ самбарт МЭ 560-аад онд хожуу Түрэгийн үед монгол угсааны нохос, хиян хоёр аймаг одоогийн Ховд аймгийн Баатар хайрханы орчимд түрэгүүдэд цохигдон зугтаж , Алтай Хангайн нурууг орхин явсаар Шишгэдийн хотгор руу ордог ганцхан жим Өлийн даваагаар даван бууж нутагласан хэмээгээд яагаад Эргүнэ кун мөн болох тухай 3 нотолгоо бичжээ.

1207 онд их хааны ууган хүү Зүчи ойн иргэд, хиргис, хорь түмэдийг дагуулахдаа энэ л даваагаар давж явж, бас 1757 онд шадар ван Чингүнжав манж нарт шахагдан ухарч, Өлийн даваанд ирээд, өөрийн цэргүүдээ тарааж, зуугаадхан хүн дагуулан Оросыг зорьсон түүхтэй билээ.  Өлийн давааг тонгойход л Дархадын цэнхэр хотгор, Хорьдол сарьдагийн уулс ын бишрэм үзэмж мэдрэгдэнэ. Даваанаас бууж, бэлд нь хүрэлгүй л өвөл зундаа гялалзаж байдаг Мөнх мөс угтана. Тэгээд Гун гол, сумын төв. Хөвсгөл аймгийн Улаан-Уул сум нь дархад ястан голцуу суурьшсан Улаанбаатар хотоос 950 орчим км алсад орших Дархад, Шишгэдийн хотгорийн гурван сумын нэг. Бид хоноглохоор нэг сайхан зантай дархад айлыг сонгон, хашаанд нь буй илүү байшинд тухаллаа. Сумын төв гэхэд уран зургын галерей л гэсэн үг. Хажууд Хорьдол сарьдаг налайж, хойморт Саяаны уулс дүнхийнэ.

Маргаашийн нарнаар зорьж гарсан Цэцэгт нуур луугаа чиглэлээ. Бахмахын голыг гарч Хурганы нуур, Хулстайн нуурын дэргэд өглөөний цайг уух зуур байгалийн сайхныг л шагшиж сууцгаав. Дээд цагаан нуурынхаа дэргэдүүр өнгөрч, Шишгэдийн голыг хөвдөг гүүрээр гарч, Жаргалан голын хоёр ч салааг гармаар гарснаар Ренчинлхүмбэ суманд ирлээ. Эндээс Цэцэгт нуур чанх хойшоо 45 км. Сумаас хөдлөөд хэсэг  яваад, нэг  хуурай сайр хөндлөн гарч модноосоо цухуйхад л, нөгөө дуунд гардаг уул үүл нь нийлэн харагдах, умрын сайхан хангай байна. Баянгийн нурууны Ар Дархинт уул, Хонин өндөр уулын дундуур урсан гарах Ходон голыг гармаар гарч, Зуслан голын хөвөөнд ирэхэд үд өнгөрч, тэнгэрт цахилгаан цахилж, хур бууж эхэллээ. Нутгийн өвгөнөөр заалган байж Зуслан голоо гараад Цэцэгт нууранд хүрэв. Энэ удаа бидний аз дутаж бөлбөө цэцгээ харж чадаагүй ч, их багасаж байсан Цэцэгт нуур энэ жил усаа нэмжээ. Нутгийнхны Цэцэгт нуур маань дүүрэн устай сайхан байна. Цэцэг нь л харин жаахан оройтож гарах нь гэх яриа бидний сэтгэлийг гонсойлгосонгүй. Харин ч Дархадын хотгорын олон жижиг нуур цөөрөм ширгэж, ором төдий болсныг нүдээрээ харж явсных нэг ч гэсэн нуур нь усаар бялхаж байхыг харах баяртай байлаа. Нуур нь устай байхад цэцгийг нь үзэж амжих байлгүй дээ.

Бадамлянхау цэцгийн дэргэд баясаж, Цэцэгт нуурын эрэгт хэд хонох төлөвлөгөө маань огцом  өөрчлөгдөж хотгор болгондоо нуур, цөөрөм бүхий Дархадын хотгороор тойрч Цагааннуур сум хүрэхээр боллоо. Зуслан гол, Ходон голоо гарч багасаж дундарч байгаа Цойцон нуурын дэргэдүүр өнгөрч Шаргын гол, хөвдөг гүүрийн ард үлдэв. Нэрлэж ч амжихгүй олон ч нуур тааралдлаа. Дархадын хотгор нуур усаар үэнхээр элбэг юм. Хогоргын голоо бас л хөвдөг гүүрээр гарч Тарган нуурын хөвөөгөөр дархадын цагаан адуутай уралдан гишгэсээр Шишгэд голын гүүрэнд тулав. Голоо гарч Доод цагаан нуураа дагаж эмжсээр Цагааннуур суманд ирлээ.  Хуучин Загасны аж ахуй байсан, сум болоод удаагүй энэ жижиг суурин Хармайн голын хөндийд,  Цагаан нуурынхаа эрэгт, байгалийн сайхныг сонгон суурьшжээ. Эндээ хоноглов.

Өглөө нуурын эрэгт хэсэг зураглачхаад  үзэсгэлэнт Цацагт уул,  Тогост уулсын дундуур  давж, Ивэдийн голын гарам дээр саатан нутгийн сайханд автан, хэсэг нүд хужирлав. Хөгийн голын гүүрний орчим хэдэн хором саатаж зогссон нь алсад Тольжгийн боом харагдаж байвч, хадан дээрх сүг зураг нь цөөхөн, олоход төвөгтэй гэж сонссон тул очих уу, болих уу гэж шийдэж ядсаных билээ. Хөг аялгуу нийлүүлэн, шуугин урсах Хөгийн голыг модон гүүрээр гарч Улаан-уул сум руу шууд чиглэлээ. Баруун гар талд Улаан тайга, зүүн гар талд Хорьдол сарьдагийн нуруу, дунд нь бид Дархадын хотгороор гишгэж явна. Энэ үзэмж төгс цэнхэр хотгороор 2 өдөр аялаад, бүтэн тойрчихоод  Улаан-уул сумынхаа сайхан зантай, зочломтгой  айлдаа ирж, ёстой л гэртээ байгаа аятай тухаллаа. Бүр угаалгын машиныг нь авчирч байгаад л тоос шорооноосоо салав. Гэхдээ зарим нь голын ус хавьгүй дээр гээд гол бараадсан даа.

Дархадын цэнхэр хотгор бол ёстой л диваажин юм аа. Хүмүүс Швейцарьтай зүйрлэх. Швейцарьт очиж үзсэн биш. Гэхдээ Австри улсаас Альпийн нурууг давж Итали хүрэх завшаан тохиолдож билээ. Тэр Европын орон зайг Монголтой минь  жишиж болно гэж үү. Бас л давчуу шүү дээ. Монгол минь сайхан, уужим дэлгэр, дутуу юмгүй үзэсгэлэнтэй.  Бөлбөө цэцэгээ харж чадаагүй ч, бараг бүх нуураар сүлжиж явсан манайхан Өлийн халзан даваа, Тоомын даваа гээд л буцлаа. Ар,Дунд, Өвөр Гялаадыг гарч Хөндлөнгийн даваагаар давж Эрхэл нууранд хүрч Улаан толгойн ар шил дээр таньдаг айлдаа бууж, дайлж цайлууллаа. Наадмын бэлэг,хундан цагаан хонио төхөөрч  аваад, Улаан толгойн өвөрт буй Ази тивдээ хамгийн өндөрт тооцогдох 3.40 метр өндөр буган чулуугаар толгойлуулсан 5 буган чулуу, хэд хэдэн дөрвөлжин, дугуй хиргэсүүр бүхий цогцолборыг үзэж сонирхсон юм. Эл цогцолбороос Эрхэл нуур сайхан харагдаж байна. 

Эндээсээ нэг их холдсонгүй Гэзэгт уулын ар биед нөөлөг газар бараадан бууж, шинэ хонины шөл ууцгаан, зарим нэг махассан хүүхэд  үмхсөн өөхөө газар унагаачихаад, авч өгөхийн завдалгүй орь дуу тавин сандрахыг харан, баясаж хоноцгоолоо. 

Бидний хоноглосон газраас Арбулаг сум тийм ч хол биш, сумаар дайрч ус ундаагаа цэнэглэчихээд, төвөөс урагш арваад км-т харагдах Хотгойд түмний шүтээн Цагаан чулуутын овоог зорив. Хотгойдууд алсын бараа харагдац сайтай, наран ээвэр эл газрыг сонгон, шадар ван Чингүнжавыг 1757 онд Бээжинд цаазлуулсных нь дараа эрхий хурууг нь таслан авч, эх нутагт нь авчирч, эр биеийг нь төлөөлүүлэн, мөнгөн хайрцагт хийж , ёслол гүйцээн оршоосон гэдэг. Их гол овоог хавтгай чулуугаар метр гаруй өндөр  өрж, түүн дээрээ дахин багавтар үе бас л чулуугаар босгож, дээр нь модоор дөрвөн талт пирамид хатгаж, монгол гэрийг билэгдэн босгожээ. Их ов

ооноосоо дөрвөн зүг, дөрөв дөрвөн бага чулуун овоотой.

Энэ өндөрлөг газраас алсыг ширтэн зогсоход, их хүмүүний чадварлагаар эхлүүсэн их үйл хэрэг, бас боломжоо дутуу ашигласан байж ч мэдэх түүхэн үйл явдлууд, харамсалтай төгсгөл сэтгэлд буух нь уйтай.

Цагаан чулуутын овооноос урагш Сөртийн хөндий рүү бууж давхисаар Дэлгэр мөрний ар биед Улаан уушиг уулын өвөрт орших өвөрмөц буган хөшөөнүүдийн чуулбар Уушигийн өвөрийн цогцолборт ирлээ. Энд өөр хаана ч байхгүй оройн хэсэгтээ хүний толгойг урнаар дүрсэлсэн буган хөшөө байхаас гадна 3000-4000 жилийн настай ч элэгдэж балраагүй тод хээтэй буган хөшөө ч бий.  Мөрөн хотоос баруун тийш 20 гаруй км-т байх эл газар 15 буган чулуу, олон тооны хиргэсүүр булштай, манай өнө эртний түүхийг хадгалсан содон газруудын нэг.

Энэ өдөр гадаа температур +36 градус зааж байлаа. Дэлгэр мөрний хөвөөн дээр, дэргэж дэрвэж өслөө дөө гэдэг шиг усанд хэсэг сэрүүцэж аваад Мөрөн хот руу шидлээ. Тэнд нэг их саатсангүй, Мөрөн хотын парк, талбайтай нь дөнгөж танилцчихаад, халуунаас зугтаан машиндаа сууж аваад, шинэхэн замаар Тосонцэнгэл, Их уул сумдаар шүргэж, Намнан уулынхаа араар намнасаар Булган нутаг хүрлээ. Хутаг-Өндөр сумын Гуртын гүүрээр Сэлэнгэ мөрнөө орхихын  өмнө усанд сэрүүцэн хэсэг саатсан. Ёстой нар шарсан, зуны аагим халуун өдөр байлаа. Зам салах биш, үргэлжлүүлэн давхисаар хоноглохоор зорьсон Уран ууландаа ирэв. Хөвсгөл Булган хоёр аймгийг холбосон, төв замын дэргэд шахуу харагдах энэ унтарсан галт уул нь ДТД 1686 метрийн өндөрт орших ба дотроо тогоотой, тогоон дотроо нууртай, хажуу хавирга нь халзан, араараа модтой, үнэхээр үзэсгэлэнтэй, үзүүштэй газар даа. Бид ч хоноод өглөө нь тогоо руу нь авирч, зарим нь ч бүр бууж нуурын уснаас амсав. Эндээс арваад км яваад Мэргэн хөтөл дээр бидний энэ удаагийн аялалын тойрог битүүрч, гэрийн зүг хүлгийн жолоо сунгалаа. Аялах сайхаан.