Чингис хааны зарлигийн бичээс

2019 оны 5 сард Чингис хаан Хорезм улсыг дайлаар мордож, Найманы нутгаар явж байхдаа хааны шадар барлаг Лю Чжун Лу, Жабар нарт барсын толгойт алтан пайз өгч Чингис хааны урилгын зарлигийг бариулан  Чань-Чун бомбыг залахаар Шаньдун мужын Лайчжоу өөд томилжээ.

Уг зарлигт

“Мэдэгдэх нь, Алтан улсын жаргал цэнгэл хэлтийдсэн учир мөнх тэнгэр буруу үзжээ. Хаан миний бие ар газар төрсөн тул тугал хургын хамт өсөж, хүчир бэрхшээлийн дунд бойжин, идэж уух өмсч эдлэх нь дөхөм борогжуун бөгөөд хүсэл тачаалд үл шунах ажгуу. Ард иргэдийг үр хөвгүүдээр үзэж, цэрэг байлдагчид ах дүү мэт ханддаг. Хэлэхүйд эелдэг, энэрхүйд өгөөмөр, харъяатныг боловсруулахад биеэр манлайлж, хатгалдан байлдахуйд үхэхийг үл сэтгэмүй. Тийнхүү долоон оны дотор их үйлсийг бүтээж, таван өнгө дөрвөн харийг нэгэн жолоогоор шударгатгавай. Энэ болбоос хаан миний эрдэм чадал бус болой, харин Алтан хааны төр доройтсны үр бөгөөд мөнх тэнгэрийн ивээлээр их суурийг хаан надад соёрхож, өмнөш Чжао овогтны Сүн улс лугаа зах залган, умарш Уйгар лугаа үргэлжилж, дорно өрнийн улс угсаатан цөм өргөл барин харьяат болов. 

Бодвоос энэ нь манай Шаньюйгийн улсаас нааш олон зуун жилд ер байгаагүй хэрэг болжээ. Түүнчлэн төр гүрний энх үйлсийг засахуйд эс хүрэлцэх газар бас байх тул бэрхшээмүй. Харинхүү онгоц салыг үйлдэх нь гол мөрнийг гатлах хэрэгцээ мэт, мэргэн эрдэмтнийг урин сонгох нь дэлхий дахиныг төвшитгэх хэрэгцээ болжээ. Хаан миний бие сууринаа сууснаас нааш төр улсын түмэн засагт сэтгэлийг чилээсэн атал, түшмэд сайдын дотор зөвлөх мэргэд хараахан илрээгүй болой. Сурвалжлан сонсвоос, багш та болбоос төр тунгалаг, суртахуун цэгц, үзсэн түгээмэл, сонссон оновчтой, эрдэм гүн, мэдлэг өргөн, ёс ариун эрхэм тул эзэн хаадын оврыг ахиулж, эрхэм хувилгаадын сурталыг бүрэлдүүлжээ. Бас аглаг агуйд удаан саатаж, агуу дүрийг далд байлган, аршийн их ёсыг бясалгаснаас агуйн оронд хурсан билигтэн номтон асар олон хэмээлээ. 

Багшийг Шаньдуны уул нутагтаа бясалган саатаж ахуйг хаан би Чжунюанаар дайлахуйдаа сонссон бөгөөд цээж дүүрэн бишрэн бахдаж байлаа. Тийн атал хэрхэн хөсгөөрөө залсангүй учир нь уул усан аглаг хол, албан тушаал биед тулгаран аху тул өөрөө эс бараадаж ёсыг алдвай. Өдгөө шадар түшмэл Лю Чжун Лу нарыг сонгож, хөнгөн унаа хөсөг тэргийн хамт түмэн газрын алсаас багшийг урихаар томилбой. 

Хэрвээ багш та алс холын элсэн говийг бэрх хэмээн алжаалгүй, түмэн иргэдэд амгаланг энэрэх, хаан миний  тэнхлүүнийг тохинуулах сэтгэлийг өвөрлөж морилон ирвээс, таны аршийн ширээнд хаан би биеийг ариутган үйлчилж, багшийн сургасан үгсийг хэдүй ч болов эрхэмлэн хүлээх ажгуу. Өдгөө хаан миний өчүүхэн сэтгэлийг илтгэж, түмний нэгэн төдийг бичиглэн бариулав. Эрхин багш их ёсондоо толилж, хамаг тусыг хэзээд  үйлддэг атал хар тэргүүтний хүслийг хэрхэн хөсөрдүүлэх  буй за!   Үүний тул зарлиг бариулав, толилму. “ хэмээжээ.

Өнөөгийн ертөнцийг үндэслэгч эзэн Чингис хаан

“Монголчуудын өвөг дээдэс хичнээн зовлон зүдгүүрийг туулж, ямар их хатан зориг гаргасныг бид өдрөөс өдөрт улам илүү мэдэрч байна” Жак Уэтерфорд

...Нэр алдраа дуурсгасан түрэмгийлэн эзлэгчид дайн тулалдааныг нэгэнт орхиж хөндийрсөн байдаг тавин насанд Чингис хааныг сүлдэт туг нь нүүдэлчин аймгуудыг олон зууны турш дарлан доромжилж явсан суурин орнуудын цэргийн хүчийг сөрөн тулалдахаар алс холын аглаг нутгаа орхин аян дайнд мордоход хүргэсэн юм. 

Туг сүлдээ сүслэн дагасан тэрбээр амьдралынхаа үлдсэн он жилүүдэд говийг туулж, Шар мөрнийг гатлан Хятадын нутаг дахь хаант улсууд, Дундад азийн түрэгүүд, алс холын уулархаг Афганистанаас Инд мөрнийг хүртэл Персүүдийг олон удаа довтолж, ялалт байгуулж суу алдраа мандуулсан юм.

Чингис хааны тулалдааны шинэлэг арга барил нь дундад зууны Европын өвч дуулгатай тайж нарын үе өнгөрснийг нотолж, анги хэсгээрээ хамтдаа урагшлан довтолдог төмөр мэт хатуу сахилгатай морин цэргээр солигдсоныг  харуулсан юм.

Монголын цэрэг 25 жилийн хугацаанд дайтан эзэлсэн улс орон, хүн ам нь дөрвөн зууны туршид Ромчуудын эзэлснээс ч хол давсан байна. Монгол морьдын туурайнд Номхон далайгаас Газар дундын тэнгис хүртэлх бүх гол мөрөн, нуур цөөрмийн ус цалгилж байлаа. 

Хүчирхэгжин мандах үедээ 11-12 сая хавтгай дөрвөлжин бээр газрыг эзэлж байсан Монголын эзэнт гүрэн цар хэмжээгээрээ Африктай дүйж, Карибын тэнгис дэх арлын улсууд, Төв Америк, Канад, Мексик, АНУ-ыг оролцуулсан хойд Америкаас ч давсан байлаа.

Түүнд мөс цасанд даруулсан Сибирээс халуун дулаан цаг ууртай Энэтхэгийн хөндий, Пакистаны тутаргийн талбайгаас Унгарын улаан буудайн тариалан, Солонгосоос Балканы хойг хүртэл үргэлжлэх асар уудам нутаг багтаж байлаа. Монголчуудад эзлэгдсэн тэдгээр нутагт өдгөө гурван тэрбум гаруй хүн ам бүхий 30 гаруй улс орон оршиж амьдарч байна.

Энэхүү амжилтын гайхалтай тал бол нийт монголчууд нэг сая хүрэхгүй өөрөөр хэлбэл өнөөгийн аль нэг компанийн ажиллагсдаас хавьгүй цөөн байсанд байгаа юм. 

Энэхүү нэг сая хүнээс Чингис хаан нэг бумаас илүүгүй зоригт эрсийг шилж армиа бүрдүүлсэн нь орчин цагийн хөл бөмбөгийн томхон цэнгэлдэх хүрээлэнг дүүргэх төдий билээ.

Чингис хааны морьт цэргүүд 13 дугаар зууныг туулахдаа тив дэлхийн хил хязгааруудыг өөрчлөн шинэчилсэн юм. Тэр хад чулууг бус улс үндэстнүүдийг бүтээн бий болгож байлаа. Дорнод Европт Монголчууд славянийн арав гаруй вант улс, хотуудыг Орос оронд нийлүүлсэн. Зүрчид Түвд, Тангуд улсыг,  Зүүн түргестаны Уйгарын нутагтай Сүн улсын үлдэгдлийг нэгтгэн гурван үеийн туршид Хятад улсыг эмхлэн байгуулсан юм. Монголчууд эзэмшил нутгаа тэлж өргөжүүлэхийн хэрээр тэдний тогтоосон хил хязгаарыг орчин цагт бараг тэр хэвээр нь хадгалж хоцорсон Солонгос, Энэтхэг улсууд үүссэн.

1162 онд түүнийг мэндлэх үед Хятадууд Европыг, Европчууд Хятадын тухай дуулаагүй, тэдний хооронд хэн ч аялан зорчоогүй үе байсан. Тэгвэл Чингис хаан 1227 онд бие барахын цагт тэдгээр орнуудад дипломат болон худалдааны хэлхээ холбоо тотсон нь өдгөө хадгалагдсаар байна.

Чингис эзэнт гүрнийхээ тулгуурыг бат бэх бүрдүүлсэн болохоор төр улс нь түүнээс хойш 150 жил хүчирхэгжин өргөжсөн бөгөөд дараа дараагийн зуунд сарнин задарсан боловч үр сад нь олон хэсэгт хуваагдан гүрэн улсаа удирдаж Орос, Турк, Энэтхэг, Хятад мэтийн том гүрнүүдийг захирсаар байсан юм. Тэд хаан, эзэн хаан, султан, шах, эмир болон далай лам гэх мэт цол хэргэм эдэлсээр байсан. Түүний угсаа залгамжлагчид эзэнт гүрний голомтыг 700 –ны туршид тэргүүлсэн билээ. Британчууд Бахадур шахыг  хөөн зайлуулж хоёр хүү, ач нарынх нь толгойг авах хүртэл Моголчууд хэмээгдэн Энэтхэгийг захирсан. Чингис хааны угсаа залгамжлагч нарын сүүлч Бухарын эмир Алимхаан Зөвлөлтийн улаан хувьгалын түрлэгт автагтан 1920 онд эрх мэдлээ алдах хүртлээ Узбекстаныг захирч байлаа.

Олон булаан эзлэгчдийг түүх буруушаан зэмлэж амь насыг нь егүүтгэсэн. Их Александр 33 насандаа Вавилионд учир битүүлгээр амиа алдсан бол албатууд нь түүний гэр бүлийнхнийг егүүтгэн, газар нутгийг нь эзэмшсэн. Юли Цезарийг хамтран зүтгэгчид, урьдын холбоотнууд нь Ромын сенатын танхимд хутгалан хөнөөсөн. Устгал сүйрэл, бослог самууныг даван туулсан ч ганцаардаж цөхөрсөн Наполеон энэ гаригийн хамгийн буйд нэгэн аралд орь ганцаар хоригдсоор хорвоог орхисон.

Гэтэл Чингис хаан бараг 70 насалсан ч цэргийнхээ хүрээнд, гэртээ, дотны хайртай хүмүүс, анд нөхөд, түүний тушаалаар эзнийхээ төлөө амиа өргөхөд бэлэн үнэнч цэрэг эрсийнхээ дунд бие барсан юм...

Жак Уэтэрфорд  “Өнөөгийн ертөнцийг үндэслэгч эзэн Чингис хаан” номноос