Түрэгийн Билгэ хааны гэрэлт хөшөөний бичээс

Орхоны хөндий.  Архангай аймгийн Хөшөө Цайдамд  Түрэгийн Билгэ хаан түүний дүү Культегин нарын гэрэлт хөшөө оршино. Одоо энэ газарт монгол-түркын  судлаачид ажиллаж хааны онгон , тахилгыг судлан малталгын явцад гарсан хааны титэм, алт мөнгөн эдлэл зэрэг зүйлсийг олны хүртээл болгох зорилгоор музей байгуулж. Хархориноос ердөө 45км засмал замаар давхиад очно. Ёстой үзүүштэй газар болсон байна лээ. Эндээс  Өгий нуур  их ойрхон зам цагаан,  аятайхан маршрут. Билгэ хааны гэрэлт хөшөөний бичээс бол эртний руни бичиг. Билгэ хаан уг бичээснээ өөрийн улсын түүхийг хэлж бичүүлсэн байх юм.  

Тэнгэрээс ивээлт  тэнгэрлэг түрэг Билгэ хаан. Үг ману: Дээр хөх тэнгэр, доор бараан дэлхий үүдсний завсарт хүний хөвгүүд буй болсон ажгуу. Эстими хаан хэмээн алдаршсан миний дээд өвөг Буман хаан хүний хөвгүүдийг эзлэн сууж  эл улсаа тэтгэн, засаг төрийг бататгавай. Дөрвөн зовхисын  олон аймгийг  хүчээр дагуулан номхтгоод , толгойтныг бөхийлгөн тойгтныг сөгтгөвэй. Зүүнш Хадарганы хөвч, баруунш Төмөр хапаг хүртэл улсаа нутаглуулах, энэ хоёрын завсар сурвалжтан улс үгүй  Хөх Түрэг удтал нутаглан суужээ.  

Өвөг Буман мэргэн хаан бөлгөө. Баатар хаан бөлгөө. Түүний сайд нь мэргэн  баатар, бэхи нар болоод  албат олон цөм шударга тул эл улсыг удтал тэтгэн төрийг бататг ажээ. Насан эцэслэсэнд наран мандах зүүн зүгийн бүхэл талын аймгийн хүмүүн Нанхиад, Төвд, Парфурум, Хиргис, Уч, Хуриган, Отус, Татар, Хятан,Татаби зэрэг өчнөөн  олон улсын хүн ирж хүйлэн хайлан гашуудан уйлав.  Тийм алдарт хаан агсан ажгуу. Түүний сүүлд дүү нь хаан болов. Хөвгүүн нь хаан суув. Дүү нар нь ахас лугаа адилгүй. Хөвгүүд эцэг лүгээ адилгүй болсон учир будангуй хаад ширээг залгамжлан, уйлхай хаад төрийг  барьж сайд нь будангуй, уйлхай бэхи болоод албат олон шударга батгүй, нанхиадууд хутган эвдрүүлж хөнөөсөнд дүү нар нь ах нар лугаа эвдрэлцэн муудалцаж , бэхи нар албатолон лугаа харшлан  хөнөөлцсөн тул Түрэг улс эрхэм болсон эл улс юугаа эвдэж, эзэн болсон хаад юугаа тэвчлүгээ. Хүчирхэг хөвгүүд нь  нанхиадын боол боллоо. Ариун охид нь нанхиадын  шивэгчин боллоо. Түрэг бэхи нар түрэг цолоо гээж нанхиад бэхи нарын адил нанхиад цол хүлээн зүүж  нахиад хааныг дагаж тавин жилийн турш сэтгэл хүчээ өгч, зүүнш наран мандах зүг Бүгли хаан хүртэл баруунш Төмөр хапаг хүртэл тэдэн лүгээ яван нанхиад хаанд  эл улс  эрх  мэдлээ өгөв.

Хамаг Түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн: Эл улс бөлгөө би. Эл улс мину хаана байнам? Хэнд улсуудыг дагуулнам билээ би. Хаантай улс билээ би. Хаан мину хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би?  Тийн хэмээгээд нанхиад хаанд  дайсан болж  хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүн ачаалав. Эд нар сэтгэл хүчээ өгөхийг бодохгүй болбоос  Түрэг улсыг хядан алж үрийг тэжээсүгэй хэмээн нанхиадууд  хэдэн удаа цэрэг явууллаа. Дээрээс Түрэгийн тэнгэр доороос ариун дэлхий , ус   Түрэг улс  үл сөнөх болтугай. Өнөд орштугай хэмээн миний эцэг Элтэрэс хаан, эх Элбилгэ хатан зулайгаас өргөн дэвшүүлэв. Миний эцэг хаан агсан хорин долоон эрийн хамт мордлоо. Түүний захад явсныг хот дахь хүмүүс сонсоод хотоос гарч уулан дахь хүмүүс уулнаас угтан бууж бүгд нийлж далан эр боловой.

Тэнгэрээс ивээн тэтгэснээр хаан эцгийн цэрэг чоно мэт харш дайсан нь хонь мэт болж зүүнш баруунш явсаар хүчийг бүртгэн, хүнийг ятган бүгд долоон зуун эр боллоо. Цэргийн тоо долоон зуу хүрсэнд биеэ хаанд үзэн,тус тусын улс мэт бологсод, бусдын боол бологсод, Түрэгийн ёс төрийг тэвчигсэд бүхнийг миний өвгийн ёсоор засаж эрэлхэг баатар болгоод , таилаш,тардус аймгийг улсын олон аймгийн дотор байваас зохих байрыг заан тогтоож  ягбу, шадтай болговой.

Өмнө зүгээс нанхиад улс, умраас тогус огусын хаан дайсагнан харшлалдаж  хиргис, хуриган отус татар, хятан, татаби нар цөм довтлолдов. Миний  эцэг хаан энэ олон улс лугаа байлдахаар дөчин долоон удаа цэрэглэж хорин удаа хутгалдан байлдав. Тэнгэр ивээн тэтгэсэн тул эл улсыг бататган хаан төрийг засаж дайсныг номхотгон тойгтныг сөгтгөв, толгойтныг бөхийлгөв. Эцэг хаан минь төрийг төвшитгөн засаж халилаа. Хаан эцгийн хүүрт хааны балбалыг тэргүүн болгон тавив.

Хаан наснаас нөгчсөн цагт би найман наст бөлгөө. Миний авга хаан суугаад Түрэг улсыг засан тэнхрүүлж  үгээгүйг баялаг, өнчнийг өнөр болгов. Авга хаан ширээнээ суухад би тегин бөлгөө. Тэнгэрийн ивээлээр би хорин дөрвөн насандаа Тардуш улсын шад боллоо. Хаан авгын хамт зүүнш Шандун газрын Ногоон голын тал хүртэл, баруунш Төмөр хапаг хүртэл аялан явж Хөгмэнийг даван Хиргисийн нутаг хүрлээ. Бүгд гучин таван удаа цэрэглэн  аялж, хорин гурван удаа байлдаад эл улсыг бататган, хаан төрийг тэтгэн, тойгтныг сөгтгөлөө, толгойтныг бөхийлгөлөө. Түргэшийн хаан угаас миний албат түрэг хүн бөлгөө. Ухваргүй тул хэрэг алдаж ял олоод үхэв. Түүний хойно сайн бэхи нар цөм үхэв. Түүнийг дагасан улс иргэн цөм зовлонг олов. Манай өвгөдийн энэ газар ус эзэнгүй аху нь зохихгүй тул Ас улсыг зохиов. Барс бэхид  хаан цол өгч дүү гүнжийг эм болгон өглөө. Түүний бие ял олоод үхэж улс иргэн нь боол шивэгчин боллоо. Хөгмэний газар ус эзэнгүй аху нь зохихгүй тул би Ас, Хиргис улсыг зохион засав. Зүүнш Хадарган хөвч хүртэл дагасан улсыг суулган засаж баруунш Гэнгү тарман хүртэл Түрэгийн нэгэн хэсэг улсыг суулган заслаа. Тэр цагт манай боол өөрснөө боолтой, манай шивэгчин өөрсдөөн шивэгчинтэй бөлгөө. Дүү нар нь ахсыг чирэгдүүлэхгүй, хөвгүүд нь эцэгсийг чирэгдүүлэхгүй бөлгөө. Эл улс засаг төрөө энэ мэт батагавай.

Огус түрэгийн бэхи болоод албат олон та бүхэн сонсогтун. Дээр аху тэнгэрээс дарах, доор аху газраас цөмрөх аюулгүй агсан Түрэг улс. Эл улс төр засгийг хэн дэлгэрүүллээ. Чи язгуураас шударга түрэг улс бөлгөө. Гэмшин гэмшигтүн. Чиний шударга журамтайд мандсан Билгэ хааны хөгжүүлсэн сайхан эл улсын өмнө гэм алдал үйлдэж  уйльхайлан умдгайдав, чи. Чамайг сарниулсан байлдааны аюул хаанаас гарлаа? Чамайг дагуулсан хатгалдах санаа хаанаас гарлаа? Өтгөн хөвчийн улс чинь нүүн явж нэгэн хэсэг чинь зүүнд одлоо. Нэгэн хэсэг чинь баруунд одлоо. Одсон газар бүхэнд сайныг олсон  чинь ганц цусаа ус мэт урсгаж, ясаа уул мэт овоолон хүчтэн хөвгүүнээ боол болгож, ариун охидоо шивэгчин болголоо. Чиний ухваргүй уйлхайн учраас хаан авга халив. Хөшөөний тэргүүнд би Хиргис хааны балбалыг босгов. Түрэг улсын нэр алдар үл сөнөх болтугай хэмээн  хаан эцэг, хатан эхийн өргөмжилсөн улсыг  заяагч тэнгэрээс Түрэг улсын алдар нэр үл сөнөх болтугай хэмээж миний биеийг хаан  болгов. Би эд малаар баян улсын хаан болсонгүй, аманд хоолгүй,  мөрөнд хувцасгүй буурай ядуу улсын хаан боллоо.

Дүү Культегин бид хоёр хоёул шад бөлгөө. Өвөг дээдсийн мандуулсан улсын алдар нэр мөхөн сөнөвөөс зохихгүй хэмээн хэлэлцэж Түрэг улсын учир шөнө үл унтан, өдөр сул үл суун дүү Культегин бид  хоёр шад  үхэн цуцтал зүтгэн оролдож  улсыг их болголоо. Ийнхүү зүтгэн байлдахад улсыг гал, ус үл болгон, сарнин тархаж цуцан ядуурагсад хуран чуулсныг тэнхрүүлэхийн учир умраад Огус улс, зүүнш Хятан, Татаби өмнөдөд нанхиадыг байлдахаар  аялж хорин хоёр удаа байлдвай.

Тэнгэрээс ивээж өлзий хутаг соёрхсонд би мөхөхөд  хүрсэн улсыг өргөн тэнхрүүлж нүцгэн улсыг хувцастай, ядуу улсыг баян, өнчин улсыг өнөр болгож , эл улсын элдэв зүйлсийг засан, хаан алдрыг бататгавай. Дөрвөн зүгийн улсыг хүчээр номхотговой. Миний олон хаад намайг харшлах сэтгэлгүй дагажээ.