Монгол нутаг дахь чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалууд

Хүн төрөлхтөн бий болоод  хамгийн  урт удаан үргэлжилсэн үе бол чулуун зэвсгийн үе. Энэ үеийг дотор нь хуучин үе буюу палеолит, дунд үе буюу мезолит, шинэ үе буюу неолит гэж хувааж үздэг.

Хуучин чулуун зэвсгийн үе буюу палеолитын үе мөн л хамгийн урт удаан үргэлжилсэн. Энэ үеийг эрдэмтэд  доод палиолет, дунд палеолит, дээд палеолит гэж ангилдаг байх нь.

Хуучин чулуун зэвсгийн үе буюу  палеолитын үеийн олдворууд. 

Доод палеолит. Монгол нутагт анх хүн 800000 жилийн тэртээгээс амьдарч ирсэн гэж үздэг. Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Цагаан агуйн суурин бол энэ үеийн чухал олдвор. Эндээс гол төлөв бор шаргал өнгийн чулуугаар хийсэн дурсгалууд олдсон ба давхрагуудад хийсэн шинжилгээгээр тухайн бүс нутаг шилмүүст ойтой чийглэг дулаан уур амьсгалтай байсан нь тогтоогдсон ба  730000 жилээс өмнөх үед хамаарна гэдэг нь  батлагдсан.

Бас нэг дурсгал бол Баянхонгор аймгийн Өлзийт сумын Нарийн голын хөндийн суурин. Эндээс ногоон саарал өнгийн хайрган чулуугаар хийсэн 212 ширхэг олдвор олдсон ба бусад дурсгалтай харьцуулан насжилтыг нь 500000 жил гэж тогтоосон байна. Мөн Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын нутаг Ярх уулын суурин. Энэ нь одоогоос 300000 жилийн өмнөх дархны газар бөгөөд хасын хольцтой цахиурын төрлийн чулуугаар хийсэн зэвсэг их олдсон.  Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын Оцон мааньтын суурингийн олдворуудыг хар өнгийн чулуугаар хийсэн байдаг. Өөр нэг өвөрмөц дурсгал бол Өвөрхангай аймгийн Богд, Өмнө-говь аймгийн Булган сумын заагт байх Цахиуртын хөндий. Ойролцоогоор 20 квадрат киломер талбай бүхий энэ суурин хөрсөн дээрээ чулуун зэвсгийн доод үеэс дээд үе хүртэлх үеийн дурсгалыг хадгалсан Төв азидаа төдийгүй дэлхийд ховор олдвор.

Дунд палеолит. Энэ үе бол дэлхийн цаг агаар хүйтэрч мөстлөгийн үе байлаа. Амьтан ургамлын аймагт өөрчлөлт ороод зогссонгүй хүний бие хүртэл өөрчлөгдсөн үе. Энэ үеийн хүний арга яс олдсон германы газрын нэрээр энэ үеийн хүмүүсийг неандертал хүн гэдэг. Энэ үеийн холбогдолтой дурсгалуудаас нилээд эртнийх нь Ховд аймгийн Барлагийн голын дурсгал юм. Мөн Их богд уул Орог нуурын дурсгал гэж байна. Дунд палеолитын үеийн том ололт бол хүн гал гаргаж түүнээ ашиглаж сурсан явдал. Доод палеолитын үед байгалын бэлэн гал - галт уулын болон аянга цахилгааны гал хэрэглэж байж.

Дээд палеолит. Энэ үе одоогоос 40000-35000 жилийн өмнө эхэлж 12000-10000 жилийн өмнөх хүртэл үргэлжилнэ. Хүний гавлын яс томорч үг ярианы эрхтэн хөгжиж эрүү одоогийн хэв шинжийг олж орчин үеийн хүн хомосапейнис үүсчээ. Огтлох цоолох хусах зэрэг багажууд энэ үед модон бариултай болжээ. Дээд палеолитэд холбогдох дурсгал манай орны бараг бүх нутгаас олдож байна. Тухайлбал Хархорины дэргэд Орхон голын баруун эрэгт буй Мойлтын ам, Улаанбаатар хот орчим Шархад, Сонгино хайрхан уулан дахь дурсгал, Баянхонгор Түйн голын сав, Өвөрхангайн Хужирт зэрэг газруудад бий. Сүүлийн үед олдоод байгаа Баянхонгор аймгийн Баян-Өндөр сумын Чихэн агуйн хонгилд хийсэнмалтлагын явцад хөрсний доод давхрагаас дээд палеолитын чулуун зэвсгүүд олджээ. Малтлагаас олдсон ясанд хийсэн шинжилгээгээр 27000-24000 жилийн өмнөх үед холбогдох нь тогтоогджээ.

Палеолитын үеийн урлагийн дурсгал. Ховд аймгийн Манхан сумын Хойт Сэнхэрийн агуйн зураг - Агуйн цайвар өнгийн хананд улаан зосоор олон тооны ан амьтан тэмдэг зэргийг зурж үлдээжээ. Ховд аймгийн Буянт сумын Чандмань Хар үзүүрийн зураг - Чандмань хар үзүүр гэх толгойн баруун талын том толигор хаднаа олон тооны амьтдыг хонхойлгон цохиж сийлжээ.  Ишгэн толгойн хадны зураг - Урд, Дунд, Хойд цэнхэрийн голууд Манхан сумын орчим нийлэх ба уг хөндийн дунд байх  хоёр толгойн нэгийг Ишгэн толгой гэнэ. Энэ толгойн хаднаа 150-иад дүрс бий. Эдгээрээс гадна Баян-Өлгийн аймгийн Улаан-хус сумын нутаг дахь Бага Ойгор, Цагаан салаа голын савд олон мянган хадны сүг зураг бий. Бас эрдэмтэд Хэнтий аймгийн Батширээт сумын нутаг дахь Рашаан хадны ихэнх зураг энэ үед хамаарна гэж үздэг.

Дунд чулуун зэвсгийн үе буюу мезолитын үеийн дурсгалууд.

Энэ үеийн онцлог нум сум хэрэглэж эхэлсэн байна. Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумаас хойш 30 км-т байх Чихэн агуйн дурсгал энэ үед хамаарна. Мөн Дорнод аймгийн Хэрээ уулын сууринг малтахад мөн л энэ үед хамаарагдах олдворууд олдсон ба ялтсаар хийсэн сумны зэвнүүд Хэнтий аймгийн Баян-овоо сумын Гүрмийн нуур, Батхаан уул зэрэг газраас олдсон байна.

Дорноговь аймгийн Эрдэнэ сумын төвөөс баруун урагш 50 км-д Дулааны говь хэмээх элсэн довцгууд, загийн шугуйтай хотгор газар байх бөгөөд эргэн тойрон уулаар хүрээлэгдсэн энэ газар бол эртний нуурын сав байсан ажээ. Дулааны говиос олдсон чулуун зэвсгийн дотроос хамгийн олон тоотойгоор олдсон зэвсэг нь сумны зэв билээ.

Мезолитын үеийн урлагийн дурсгалаас онцлох нь Рашаан хадны зураг. Рашаан хадны зүүн ёроолд орших 6 м урт, 2-3 м өргөн, 60-70 см зузаан том хавтгай хадны өвөр талд 180-аад, ар талд 40-өөд, сэрвээн дээр нь 50-иад, нийт 270-аад тэмдэг дүрс сийлжээ. Түүнээс гадна тэр орчим хаданд энд тэнд хэсэг бүлгээр нь 220 орчим тамга буюу нийтдээ 500-гаад тамга сийлсэн байна.  Мөн Можоогийн хадны зураг. Увс аймгийн Сагил сумын Түргэний нурууны ар биеийн салбар уулаас эх авч Үүрэг нуурт баруунтайгаас цутгах уулын нарийн голыг Цагаан гол гэнэ. Цагаан голын нарийн хөндийн  эхэнд хойноос уруудсан хоѐр салаа амны уулзварт буй хадтай хошууг Можоо гэж нэрлэнэ. Можоо нь ногоон саарал, саарал өнгийн хадтай бөгөөд тэнд аргаль, янгир, тэмээ, хүн, нохой, үхэр зэргийг ганц нэг ба хэсэг бүлгээр нь сийлсэн хэдэн зуун зурагтай.

Шинэ чулуун зэвсгийн үе буюу неолитын үеийн олдворууд.

Энэ үеийн  гол онцлог нь чулууг сайтар зүлгэж билүүдэх, өнгөлөх, хөрөөдөж ховил гаргах, өрөмдөж цоолох аргыг сэдэж олсонд оршино. Олс, дээс зэрэгт нарийн ширхэгтэй элс шигүүлээд түүгээрээ хөрөөдөж чулуун эдлэлд ховил гурив гаргах, модон өрөмний үзүүрт мөн нарийн ширхэгтэй элс шигтгэн өрөмдөж чулуун зэвсгүүдэд нүх гаргаж цоолох болжээ. Ийм аргаар гол төлөв сүх, ооль хийдэг байсан байна. Өмнөговь аймгийн Булган сумын Баянзагийн олдворууд чулуун зэвсгийн энэ үетэй холбогдоно. Дорнод аймгийн Тамсагбулагт неолитын үеийн хүний булш, сууц бүхий суурингуудыг нээж судалсан нь манай орны төдийгүй Төв, Умард Азийн чулуун зэвсгийн судлалд онцгой байр суурь эзлэх дурсгал болно. Эндээс олдсон бас нэг сонин олдвор нь булш юм. Тэрхүү хүнийг сууцны хойд хананы шалны дор хоёр хөлийг нь өвдгөөр нь ихэд атийлган, гарыг нь унжуулан явган суугаа байдлаар оршуулжээ. Энд МЭӨ IV-III мянган жилд холбогдох 15 орчим насны, 1,20 м өндөр, монгол төрхийн эмэгтэй хүнийг оршуулахдаа 200 гаруй сувсан зүүлт, 20 гаруй бугын соёогоор хийсэн зүүлт, бог малын чөмөгний ясан гэртэй, дотроо 1 ширхэг нарийн хурц үзүүртэй ясан зүү, 20 см урт, 2,5 см өргөн ясан хутга хоёрыг  тус  тус дагалдуулан тавьжээ.

 Энэ үеийн урлагийн дурсгалд Өвөрхангай аймгийн Дэлгэрэх сумын Цоорхойн агуй, Уянга сумын Шурангийн улаан хад, Арвайхээр хотоос баруун урагш 32 км-т орших Баглуур хад, Төв аймгийн Зуун мод,  Архангай аймгийн Жаргалант сумын Улиастын гол, Дулааны үзүүр, Төв аймгийн Баян-Өнжүүл сумын Зоргол хайрхан, Хэнтий аймгийн Биндэр сумын Бичиг хад, Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Цагаан агуй, Баян-Өндөр сумын Саальтын агуй, Цагаан магнайн агуйгаас олдсон хадны зосон зургууд орно.