Цогтын цагаан байшин

Халхын цоохор хунтайж хэмээн олноо алдаршсан Цогт тайж алтан ургийн нэгэн бөгөөд Батмөнх даян хааны отгон хүү Гэрсэнз жалайр хунтайжын гутгаар хөвгүүн Онохуй Үйзэн ноёны тавдугаар хүү Баарай хошуучийн хүү болон 1581 онд мэндэлж байжээ.

Багын ном эрдэмд боловсорсон яруу найрагч цэргийн зүтгэлтэн тэрбээр буддын шашны улааны урсгалыг баримтлагч Цахарын Лигдэн хааны бодлогыг тууштай дэмжигч нэгэн байв.

Халхын Цогт хунтайж 1601 оноос эх Чин Тайху хатны хамт Туул голын хөвөөнөө амьдарч байсан ба 17 жилийн туршид зургаан сүм хийд бариулсан гэдэг билээ.

Түүний нэг нь Туул голын Тансаг тал хэмээх хөндийд Халдун Зүрх уулын өвөрт Сэтгэшгүй Чандмань гэдэг сүм бариулсан гэх бөгөөд энэ нь Цогт тайжийн өөрийн сууж байсан ордон байжээ. Үүнийг одоо Туулын Цагаан байшин гэх буюу Цогтын байшин ч гэх болжээ.

Хэрмийн өндөр нь 4 метр , цамхагийн өндөр нь 6 метр шахам, ханын урт нь 40 гаруй метр байна. 1930-аад оны үед Оросын эрдэмтэн Д.Букинич бага сага малталт хийж байсан бөгөөд малталтаар гарсан зүйлсийг үзэхэд Цагаан байшин нь уран чимэглэгдсэн сууц ба бурхан шүтээн залах олон байшинтай байжээ. Эндээс луу, цэцгэн хээ, угалз зэрэг барилгын чимэглэл, бурханы толгой, хөл, хүзүүний чимэг зэрэг олон зүйлийн сонин содон олдвор олджээ. Мөн тариалан нилээд хөгжиж байсны гэрч болох тариа цайруулах бул чулуу зэрэг байгаагаас гадна услах шуудууны ор ч мөр байна.

Ордны урд талд чулуун мэлхий дээр зоосон түвд, монгол бичигтэй хөшөө байсныг эрдэмтэд олж шинжилсэн байдаг ба уг бичээст бурханы шашны товч түүх, Цогт тайжын угсаа гарал, Цагаан байшингийн бүтэц зохион байгуулалт, бурхан шүтээний байршил зэргийг товч өгүүлсэн байдаг байна. Мөн эрдэмтэд тус балгаснаас нилээд зайтай орших Төв аймгийн Дэлгэрхаан сумын Төхмийн Дуут нуур гэдэг газар хадан дээр Цогт тайжийн мөн хоёр ч хэсэг бичээсийг уншиж судалжээ.

Хар бухын балгас

Булган аймгийн Дашинчилэн сумын төвөөс баруун тийш 12 км-т орших нэгэн хотын туурь байх нь Хятан улсын хотын үлдэгдэл юм. Харуухын буюу Хар бухын голын зүүнтээ орших уг хотын туурийг Хадаасан буюу Хар бухын балгас гэдэг билээ.

Энд занар чулуугаар барьсан их, бага 7-8 барилга, суварганы ор бий.

Хадаасангийн балгас дөрвөн хаалгатай, баруунаас зүүнш чиглэсэн тууш гол гудамжаас салбарласан явцуу гудамжтай, мөн голдоо сул талбайтай, бас орон сууцны барилгын хороолол бүхий 0,5x0,5 км талбай бүхий дөрвөлжин хот байжээ.

Сул талбайд нь эрт үед цэцэрлэг байсан бололтой. Хотын хэрмийн балгасыг тойроод усжуулах шуудуу байсан ул мөр бий.

Хожим туурийг халхын Цогт хунтайж тайж сэргээж сүм дуган байгуулж байсан гэдэг.

1970 оны малтлага судалгаагаар тус хотоос монголчуудын бичиг соёлын гайхамшигт дурсгал үйсэн номыг илрүүлэн олсон ба эдгээр ном нь олон төрөл бүхий 7х4 см-ээс 14х5 см хэмжээтэй 60 гаруй хуудас бүхий, хуудас бүрийг хүрээлэн шугамдаж, алаглуулан гоёсон,

хуудасны ар, өврийн тоог жигдэлж, хэвшиж тогтсон нарийн дүрэм журмаар үйлдсэн, ихээхэн дадлага, туршлага бүхий олон бичээчийн уран гараар бүтсэн ном байжээ.

Мөн Хар бухын балгаснаа 1945 онд монголын кино урлагийн манлай болсон нэгэн бүтээл “Цогт тайж” киноны зураг авалт явагдаж байсан байх юм.