Хүдүэрши шаньюй

НТ 13 Ужүлю шаньюй нас барж Улэй шаньюй залгамжлав. Улэй шаньюй болмогцоо дүү Ю-г зүүн гули ван болгов. Улэй шаньюй,  Ужүлю шаньюйн хүү Сүтүхү-г  хуюй цолтой (Ужүлю шаньюйн үед зүүн сэцэн ван цолыг хуюй цолоор сольсон) байсныг бууруулан зүүн түци ван болгов. “Хань улсын судар”-т Улэй шаньюйг хятадын эд агуурст шунан дурладаг, ховдог шунахай хэмээсэн байдаг. Тэрээр Ван Манаас шагнаж буй алт мөнгөнд дурлан Хүннү нэрийг Гунну хэмээн сольж өөрчилжээ. Гэхдээ л Синь улсын умард хил дээрх довтолгоогоо үргэлжлүүлсээр байв.

Улэй шаньюй НТ 18 онд нас барж, түүний дүү зүүн сэцэн ван Ю-г Хүдүэрши шаньюй хэмээн өргөмжлөв. Хүннүгийн элч Юнь, Дан нар Чананьд айлчлах үеэр Ван Ман тэднийг ашиглаж, Даныг шаньюй өргөмжлөн, цэрэг гарган туслана хэмээв. Гэвч удалгүй Дан нас баржээ. Хятадад Ван Маны эсрэг Хань улсыг сэргээх бослого хөдөлгөөн эрчимжиж, хааны ордонг эзлэх үед Ван Ман болон Хүннүгийн Юнь бүгд алагдсан байна. Ийнхүү Синь улс  мөхөж хожуу Хань улс (23-220 он) байгуулагдлаа.

НТ 24 онд Хань улсын элч Хүннүд ирж хуучин тамгыг нь буцаан олгожээ. Хүдүэрши шаньюй: “Хань улс үймсэн нь эзэн суудлыг Ван Ман хулгайлснаас болсон. Хүннү цэрэг явуулж, Маныг дайрч, хил хязгаарыг хоослов. Одоо бүгдээр Хань улсыг санаж буй. Ман үхэж, Ханьгийн төр сэргэсэнд миний ач гавъяа бас бий. Намайг ихээхэн хүндэтгэх хэрэгтэй “ хэмээхэд элч нар хүлээн зөвшөөрөхгүй байжээ.

Хань улс НТ 30 онд дахин элч илгээн энх ургийн гэрээг сэргээе хэмээн их хэмжээний алт мөнгө өргөн барьжээ. “Хань улсын судар”-т шаньюйг “өөрийгөө Модуньтай адилтган, элчид хэлсэн үг нь эрдүү бардам байв” гэснээс үзэхэд  Хуханье шаньюйн байгуулсан энх ургийн гэрээг сэргээх саналыг хүлээж авалгүй Модуньтай байгуулсан энх ургийн гэрээг сэргээх саналыг Хүннүчүүд тавьсан гэж үзэж болох нь. Хүннүчүүд Ханьгийн умард хилд халдсаар л байв.

НТ 33 онд Хань улс хариу довтолсон ч амжилт олсонгүй, харин Хүннүгийн довтолгоон улам ширүүсчээ.  НТ 37 онд Хэдун руу дараалан довтлоход Хань улс хил хязгаараа хамгаалж хүч хүрэхгүй болж, хүн ард нь урагш нүүн шилжжээ. Хүннүгийн зүүн аймгууд Хань улсын хилийн дотор орж суух болов. НТ 44 онд Хүннүгийн цэрэг Шаньдан, Фүфэн, Тяньшүй хүртэл довтолж, НТ 45 оны өвөл Жуншань тойрог руу халдаж байв.

Хүннү болон Хань улсын хооронд байгуулсан энх ургийн гэрээ тасалдсан НТ 11-45 он хүртэлх хугацаанд Хүннү гүрэн газар нутгаа тэлж, говийн өмнөд хэсгийг буцаан авч, Сяньби,Ухуань болон баруун бүс нутгийн орнууд дахь өөрийн хяналт, нөлөөг бэхжүүлэн дахин хүчирхэгжсэн байна. Гэвч Хань улсыг ид шид буюу Хүннүчүүдийн өөрөө өөрсдийгөө устгаж эхэлсэн үйл явдал болох хаан ширээний төлөөх тэмцэл аварчээ.

Хүдүэрши шаньюй анх өөрийн дүү баруун гули ван Итүжияшиг зүүн сэцэн ван болгосон. Зүүн сэцэн ван нь шаньюйн дараа орох хамгийн том цол бөгөөд шаньюйг залгамжлан шаньюй болдог уламжлалтай. Ван Жаозүн хэмээх хятад хатнаас төрсөн Итүжияшиг залгамжлагчаа болгохыг Хүдүэрши шаньюй хүссэнгүй, түүнийг алсан ажээ. Улмаар өөрийн хүүгээ залгамжлагчаар зарлажээ. 

Үүнийг эсэргүүцсэн өмнөх шаньюй Ужүлюгийн хүү Би уурлан хэлсэн нь: “Ах дүү нарын ёсоор бол баруун гули ван өргөмжлөгдөх ёстой. Хөвгүүдийн ёсоор бол урьдах шаньюйн ахмад хүү нь би болно. Би ор залгах ёстой” гэжээ. 

Хүдүэрши шаньюй түүнээс сэрэмжлэн, хоёр гудухоу түшмэлээр Би-гийн цэргийн хуаранг хянуулах болов. НТ 46 онд Хүдүэрши шаньюй нас барахад , түүний хүү зүүн сэцэн ван Уда залгамжлан шаньюй болов. Тэрээр шаньюйн сууринд удаан суусангүй үхэхэд, түүний дүү зүүн сэцэн ван Пүнү шаньюй болжээ. Ужүлю шаньюйн хүү Би шаньюй болж чадаагүйдээ уурлан хорсож, Хань улстай нийлэхээр шийджээ. Ийнхүү Хүннүгийн шаньюйн удмынхны дунд хаан ширээний төлөө тэмцэл өрнөж, Хүннү гүрэн хуваагдах эхлэл тавигдсан аж.

“Монголын эртний түүх” “Хүннү”

Ужүлю шаньюй

Хуханье шаньюй Хуянь вангийн эгч дүү хоёрыг хатан болгон авсан ажээ. Эгч Жуаньчю хоёр хүү төрүүлсэн нь ууган хүүг нь Жүмочэ, отгоныг нь Нанжиясы гэдэг. Дүү их яньжи нь дөрвөн хүү төрүүлсэн нь ууган хүүг Дяотаомогао , удаахь хүүг Жүмишү гэх ба хоёулаа Жүмочэгээс ах. Хоёр багыг нь Сянь, Лэ гэдэг. Бусад хатдаас 10 гаруй хүүхэд буй.  Хуханье шаньюй Дяотаомогаог замгамжлагчаар сонгоод НТӨ 31 онд нас баржээ.

НТӨ 31 онд Хуханье шаньюйг хүү Дяотаомогао  нь Фүжүлэ шаньюй нэртэй залгамжилжээ. Фүжүлэ шаньюй болоод дүү Жүмишүг зүүн сэцэн ван, Жүмочэг зүүн гули ван, Нанжиясыг баруун сэцэн вангаар томилжээ. НТӨ 28 онд Фүжүлэ Хань улсын ордонд хоёр ч удаа элч илгээн  бэлэг хүргүүлж байв. Дараа жил нь Хань улсад бараалхах санал тавьж, НТӨ 25 оны цагаан сараар Фүжүлэ шаньюй Хань улсын хааны ордонд бараалхжээ. Хань улс урьдын адил их хэмжээний бэлэг өгч, хүндэтгэн хүлээн авсан байна.

НТӨ 20 онд Фүжүлэ шаньюй нас барахад дүү Жүмишү залгамжлан Сусе шаньюй хэмээгдэн ор суув. Сусе шаньюй болмогцоо зүүн гули ван Жүмочэг зүүн сэцэн ван болгожээ. Сусе шаньюй 8 жил сууринд суусан бөгөөд энэ хугацаанд Хүннү, Хань улсууд найрсаг харилцаатай байлаа. Тэрээр НТӨ 12 онд Ханьгийн хаанд бараалхахаар явах замдаа өвдөж, улсын хил хүрэлгүй нас баржээ.

Сусе шаньюйг эх өөр дүү Жүмочэ залган хаан ор сууж, Чея шаньюй хэмээн өргөмжлөгдөв. Тэрээр 4 жил ор суугаад НТӨ 8 онд  нас барахад дүү Нанжиясы Ужүлю шаньюй хэмээн өргөмжлөгдөн хаан суужээ. 

Ужүлю шаньюй болмогц эцэг Хуханье шаньюйн 2-р хатны хүү Лэ-г зүүн сэцэн ван, 5-р хатны хүү Юй-г баруун сэцэн ван болгов. Ужүлю шаньюйн үед Хүннү, Хань улс эв найртай байж, Хүннү ихээхэн хүчирхэгжин Хань улстай эн тэнцүү харилцаж байв. 

Нэг удаа Хань улс түшмэл Фань, Хань Жун нарыг Хүннүд элчээр илгээхэд тэд Хань улсын нутагт түрж орсон нум сум, тэрэг хийдэг сайн мод ургадаг хэсэг газрыг Хүннүгээс авч гавъяа байгуулахыг санаархахад Ужүлю шаньюй: “Сяо Сюань болон Сяо Юань хуандигаас Хуханье шаньюйг эцгийн ёсоор энэрч, цагаан хэрэмнээс хойшхи газрыг Хүннүгийн нутаг хэмээсэн билээ” хэмээгээд  Хань улсын элч Хүннүгийн газарт санаархсны учрыг Хань улсын хаанаас асуун: “Эцэг ахаас 5 үе болжээ. Энэ улсаас энэ газрыг асуугаагүй билээ. Өнөө юу болоод хүсээд байна, та?... Хүннүгийн баруун хилийн олон ноёд гэр тэрэг хийхэд энэ уулын модыг ашигладаг. Энэ бол дээдсийн газар болохоор манай нутгийн нэг хэсэг” хэмээн захидал илгээхэд Хань улсын хаан хариуд нь: “ Фань дураараа зарлиг хэмээн шаньюйгаас газар авна гэсэн нь хуулиар бол цаазлах ялтай. Гэвч өршөөлд багтааж хоёуланг нь уучлав. Өдгөө Фанийг өмнөд газар түшмэл болгосон” гэжээ.

НТӨ 5 онд Усуньчууд  Хүннүгийн баруун хилийг довтлоход Ужүлю шаньюй зүүн дүвэй ван Уилинд 5000 цэрэг өгч Усунийг довтлуулсанд  Усуньчууд Хүннүг дагахаа илэрхийлж, хан хөвгүүнээ барьцаанд илгээсэн байна. Гэсэн ч Хань улсаас Усаниас барьцаа авахыг эсэргүүцсэнд хан хөвгүүнийг буцаажээ.

НТӨ 3 онд Ужүлю шаньюй Хань улсад бараалхая гэсэнд ханьгийн түшмэлүүд “улсын хөрөнгө мөнгө үрж байгаа хэрэг, болохгүй” гэцгээжээ. Харин нэгэн түмэл “зуун жилийн чармайлтыг ганц өдөрт алдана” хэмээн батлан өгүүлсэнд Хань улсын хаан шаньюйг морилон ирэхийг урьсанд НТӨ 1 онд Ужүлю шаньюй 500 дагуултай Хань улсад морилжээ. Хань улс урьдын адил их хэмжээний бэлэг сэлт өгсөний дээр дээл хувцас 370, торго дурдан 30 мянган пи, хөвөн 30 мянган жинг шагнажээ.

Хань улсын ордны нөлөө бүхий түшмэл Ван Маны ятгалгаар Ухуаньчууд Хүннүд татвар өгөхгүй хэмээн эсэргүүцэхэд Ужүлю шаньюй уурлан, зүүн сэцэн вангаар цэрэг удирдуулан Ухуанийг цохиж, 1000 гаруй эхнэр хүүхдийг нь олзлон аваад Уханий ванд “адуу малын арьс ширээ авч ирээд сольж ав” гэж хэлүүлсэн байдаг. Ухуаньчууд эд агуурс, мал сүргээ авч ирсэн ч авчирсан зүйлсийг нь Хүннү нар аваад, олзны хүмүүсийг нь явуулаагүй ажээ.

НТ 9 онд Ван Ман өөрийн үндэслэсэн Синь улсаас шаньюйд шинэ тамга өгнө гэж элч илгээжээ. Ван Маны 6 элч их хэмжээний бэлэг сэлтийн хамт Ужүлю шаньюйд шинэ тамга гардуулж, хуучин тамгаа өгөхийг хүсжээ. Хуучин тамгийг буцааж өгч болохгүй хэмээн Хүннүгийн нэг түшмэл зөвлөсөн ч Ужүлю тамгаа буцаан өгчээ. Тамганы үгийг сольсныг мэдсэний дараа хуучин тамгаа буцаан авахыг шаардсан ч тамгыг нь нэгэнт эвдсэн байжээ. 

Сюан хуандигаас Хуханье шаньюйд өгсөн тамга нь “Хүннүгийн шаньюйн тамга” (xi) гэсэн үгтэй байв. Үүнийг Ван Ман “Синь-ийн Хүннүгийн шаньюйн тамга” (zhang) гэсэн үгээр сольжээ. (xi)гэдэг нь төрийн тамгыг илэрхийлэх ба (zhang) нь харъяат албан тушаалтны тамгыг нэрлэдэг аж.

Хуучин тамгаа авах шаньюйн шаардлагад Ван Ман хариу өгөхгүй байсаар байгаад НТ 10 онд Жүшийн ван Хүннүд дагаар орох гэж байгааг мэдээд баруун орныг хамгаалах жанжин Дань Цинь ванг цаазалсан байна. Үүнийг эсэргүүцсэн вангийн ах 2000 гаруй албат иргэдээ дагуулан Хүннүд дагаар орохоор ирэхэд Ужүлю шаньюй хүлээн авчээ. Улмаар Хүннү Жүшиг довтолж баруун орны олон иргэд Хүннүд дагаар оров. Хариуд нь Ван Ман Хүннүг 15 хэсэгт хуваан, тус бүрд нь шаньюй өргөмжилж, Хүннүгийн хүч чадлыг сарниулахаар шийдэв.  Хуханьегийн удмын 3 язгууртанд шаньюй цол олгож, их хэмжээний алт мөнгөөр шагналаа.

Үүнийг сонссон Ужүлю шаньюй ихэд уурлаж, Ван Ман энх ургийн гэрээг зөрчлөө гэдгийг зарлаж, зүүн гудухоу, баруун ижизи ван болон зүүн сэцэн вангаар цэрэг удирдуулан Юньжун тойргийг довтолж, ихэд сүйтгэв.

“Хань улсын судар”-ын “Хүннүгийн шастир”-т Ван Ман гэрээ зөрчсөний улмаас энх ургийн гэрээ тасалдаж дайн эхэлсэн талаар: “Анх Сюаньди хуандигаас нааш олон үе дайн байлдаангүй байв. Ард олон хөрөнгө чинээ баяжин, үхэр адуу үржин өссөн билээ. Ван Маны үед Хүннүг үймүүлэн, түүнтэй атаа өшөө барилдаж, хилийн ард үхэж үрэгдсэн нь олон болжээ. Бас 12 анги цэрэг бэлэн болоод мордсонгүй удсанаас цэрэг дайчид уйдаж, хэдэн жилийн дотор хил хязгаар хоосрон, хөдөө хээр хүний ясаар дүүрэв” хэмээн өгүүлсэн байдаг.

НТ 13 онд Ужүлю шаньюй нар барав.

“Монголын эртний түүх” “Хүннү”

Хуханье шаньюй

Сүлючюаньчю шаньюй НТӨ 60 онд нас барав.  Жуаньцю хатан болон зүүн их цецюй Дулонцитэй хуйвалдан, ордны эргэлт хийн, баруун сэцэн ван Түцитаныг Уяньгюйди шаньюй хэмээн өргөмжлөв.  Уянгюйди шаньюй болмогц өмнөх шаньюйн талын хүмүүсийг цаазлан хороож, харгислал үйлдэж эхэлжээ. Уяньгюйди шаньюйн харгислалд язгууртнууд төдийгүй ард олон дүргүйцэх болжээ.

Шаньюй  энх ургийн гэрээ байгуулъя гэж дүү Шэнжиг Хань улсад илгээв. НТӨ 59 онд уханьчууд Хүннүгийн зүүн хязгаарын Гүси ванг довтолж, олон ардыг олзлон явжээ. Шаньюй уурлан Гүси ванг шийтгэх гэхэд хадам эцэг Ушаньмү ван тэргүүтэй зүүн гарын ноёдын хамтаар Зихоушанийг  НТӨ 58 онд Хуханье шаньюй хэмээн өргөмжилжээ.

Хуханье зүүн бүс нутгаас 40-50 мянган цэрэг дайчлан Уяньгюйди шаньюйг довтолсноор Уяньгюйди ялагдан амиа хорложээ. Хуханье орд өргөөг нь эзлэн авч ахыгаа зүүн гули ван болгоод  баруун сэцэн ванг алах зарлиг гаргажээ.

НТӨ 58 оны өвөл нь баруун сэцэн ван, жижү ван Босүтаныг Түци шаньюй хэмээн өргөмжлөн хэдэн түмэн цэргээр Хуханье шаньюйг довтолжээ. Хуханье ялагдан зугтжээ. Түци дайнаас эргэж ирээд өөрийн ахмад хүүгээ зүүн гули ван, бага хүүгээ баруун гули ванд өргөмжилжээ. Баруун хузе ван, Данху вантай хуйвалдан Түци шаньюйд баруун сэцэн ван шаньюй болох гэж байна гэсэн мэдээ хүргэсэнд  баруун сэцэн ван болон түүний хүүг цаазалсныхаа дараа хилс болохыг нь мэдэж Данху ванг хороожээ. Энэ бүхний эцэст баруун хузе ван бослого гарган өөрийгөө Хузе шаньюй өргөмжлөв. Үүнийг сонссон баруун Оди ван өөрийг Чэли шаньюй өргөмжлөв. Мөн Ужи дүвэй өөрийгөө Ужи шаньюй өргөмжилснөөр Хүннү улс нэг зэрэг 5 шаньюйтай болж, өөр хоорондоо амь өрсөн дайтах болов.

Түци шаньюй цэргээ удирдан зүүн зүгт Чэли шаньюйг довтолж, Дүлонцигээр Ужи шаньюйг довтлуулав. Ужи болон Чэли шаньюйн цэрэг ялагдан, баруун хойш зугтан Хузе шаньюйн цэрэгтэй нийлж 40000 цэрэгтэй болов. Ужи болон Хузе нар шаньюй цолноосоо татгалзан Чэли шаньюйг дэмжихээр болж, хүчээ нэгтгэсэн байна.

Үүнийг сонссон Түци шаньюй 40000 цэргийг Хуханье шаньюйн цэргээс  сэргийлэн суулгаад, өөрөө 40000 цэрэг удирдан Чэли шаньюйг довтлоход  Чэли шаньюй ялагдан баруун хойш зугтжээ. Түци баруун өмнөш эргэж Сидүньд очиж суусан ба дараа жил нь Хуханье шаньюй өөрийн дүү баруун гули ванг баруун зүг илгээн, Түци шаньюйн суулгасан иргэдийг довтолж 10000 гаруй хүнийг алжээ. Үүнийг сонссон Түци шаньюй 60000 цэрэг аван ирэхэд Хуханье шаньюй 40000 цэрэгтэй  тосон байлдсан байна. Энэ удаа Түци шаньюй ялагдан амиа хорлож, Дүлонци болон Түци шаньюйн бага хүү нар Хань улс руу зугтжээ. Үүний дараа Чэли шаньюй зүүн зүг яван Хуханье шаньюйд бууж өгөв.

Энэ үед Түци шаньюйн дүү Сюсүн өөрийгөө Жүньжэнь шаньюй хэмээн өргөмжлөн баруун зүгт нутаглах болжээ. Мөн Хуханье шаньюйн ах зүүн сэцэн ван Хүтү-Уси бас өөрийгөө Жижи шаньюй хэмээн өргөмжилж  зүүн талын нутгийг мэдэх болов. Жүньжэнь шаньюй өөрийн цэргийг удирдан зүүн зүгт Жижи шаньюйг довтолсон боловч өөрөө алагдан цэргүүд нь бууж өгчээ. Хүчирхэгжсэн Жижи шаньюй Хуханье шаньюйг довтлон зугтаалган, орд өргөөг нь эзлэн суужээ.

Хуханье шаньюй албат иргэдээ дагуулан Хань улсад дагах болсон бөгөөд хятад сурвалжид Жижи шаньюйг умард Хүннүгийн шаньюй, Хуханьег өмнөд Хүннүгийн шаньюй гэж нэрлэсэн байдаг.

Хуханье шаньюйн ордонд Хань улсаас тавьж буй шаардлагыг хэрхэх талаарх зөвлөгөөний үер гарсан маргаан “Хань улсын судар”-ын “Хүннүгийн шастир”-т тэмдэглэгдэн үлджээ. Зүүн Ижизи ван Хань улсыг даган тэдний тусламжийг авбал Хүннүг сэргээн нэгтгэж болно гэхэд олон ноёд түшмэд эсэргүүцэн: “Болохгүй, хүннү заншлаар хүч чадлыг дээдэлдэг бөгөөд доорхи хүмүүсийг номхотгодог билээ. Агт морьдын нуруун дээр хатгалдан байлддаг болохоор олон нүүдэлчдийн дунд нэр алдраа дуурсгасан билээ. Дайнд үхэх нь дайчдын алдар болой. Ах дүү төр булаалдаж буй энэ цагт ах нь биш бол дүү нь захирах болно. Үхлээ ч гэсэн нэр алдартай байх болно. Үр хойчис маань үргэлж нутгаа захирна. Хань улс хүчирхэг байгаа ч Хүннүг зарлигдаж чадахгүй. Яахин өвөг дээдсийн ёсыг огоорч Ханьд түшмэг болном. Дээд язгуурт шаньюйг бид гутааваас нүүдэлчин олон элэглэх болно” хэмээсэн байдаг.

Эцсийн эцэст Хуханье шаньюй Хань улсын шаардлагыг хүлээн авч, Хань улстай энх ургийн гэрээг шинэчлэн байгуулахаар шийджээ. Хуханье шаньюй болон Сюань хааны байгуулсан шинэчилсэн энх ургийн гэрээнд Хүннү нь Хань улсын хараат улс гэдгийг илэрхийлэх  хэд хэдэн заалт болох шаньюйн хүүг Хань улсад барьцаанд илгээх, шаньюй Ханьгийн хаанд хүндэтгэл үзүүлэх, бэлгэдлийн шинжтэй татвар төлөх зэрэг заалтууд оржээ. Хуханье шаньюй Хань улсын дээрх шаардлагыг арга буюу хүлээн зөвшөөрсөн ч, Ханьгийн эдийн засаг цэргийн тусламжийг ашиглан Хүннү гүрнийг дахин нэгтгэхэд гол анхаарлаа чиглүүлж байв.

Хуханье шаньюй гэрэний үүргээ биелүүлж НТӨ 53 онд өөрийн хүүгээ Хань улсын ордонд илгээж, НТӨ 51 оны цагаан сараар өөрөө Хань улсын нийслэл Чананьд очин Ханьгийн хаанд хүндэтгэл үзүүлсэн нь Хань улсын түүхэнд томоохон үйл явдал боллоо.

Жижи шаньюй Хань улстай найрсаг харилцаа тогтоох гэж хэд хэд оролдсон ч амжилт олсонгүй. Хань улс Хуханьег илт дэмжиж байв. Тиймээс Жижи шаньюй баруун бүс нутгийн орнуудад өөрийн нөлөөг бэхжүүлж, өөрийгөө шаньюйгаар өргөмжлөөд байсан Түци шаньюйн бага дүү Илилүг довтлон ялж, 50000 цэргийг нь өөрийн захиргаандаа оруулжээ. Мөн Жижи шаньюй Усунь, Ужэ, Динлинийг нэгтгэн авав.

Хуханье шаньюй НТӨ 52 онд Ханьгийн хилийн Уюань бэхлэлтийн орчим сууж байгаад НТӨ 47 онд уугуул нутагтаа буцжээ. Шаньюйг буцахад Хань улсын түшмэл Чан, Мэн нар Но гол хүртэл гарган өгч Лаошан шаньюйн Юэжигийн вангийн гавлаар хийсэн алтан аяганд архи ууж, цусан тангараг тавьсан гэж “Хань улсын судар”-т бичжээ.

Жижи шаньюй Хуханье шаньюйн довтолгооноос болгоомжлон баруунш шилжин Канжүд очсон бөгөөд Таласын хөндийд бэхлэлт хот байгуулан ихэд бэхжиж авчээ. Хань улс Таласын хөндий хүрч Жижи шаньюйг бүслэн байлдсан бөгөөд Хүннү, Канжү, Парфи цэргүүд баатарлан  тулалдсан ч ялагдан, НТӨ 36 онд Жижи шаньюй алагджээ. Жижи шаньюй алагдсанаар Хүннү дахин нэгдлээ. НТӨ 33 онд Хуханье шаньюй Хань улсын хаанд хүндэтгэл үзүүлэх сүүлчийн аянаа хийж Чанань-д очжээ.

Хуханье шаньюй Хуянь вангийн эгч дүү хоёрыг хатан болгон авсан ажээ. Эгч Жуаньчю хоёр хүү төрүүлсэн нь ууган хүүг нь Жүмочэ, отгоныг нь Нанжиясы гэдэг. Дүү их яньжи нь дөрвөн хүү төрүүлсэн нь ууган хүүг Дяотаомогао , удаахь хүүг Жүмишү гэх ба хоёулаа Жүмочэгээс ах. Хоёр багыг нь Сянь, Лэ гэдэг. Бусад хатдаас 10 гаруй хүүхэд буй.  Хуханье шаньюй Дяотаомогаог замгамжлагчаар сонгоод НТӨ 31 онд нас баржээ.

“Монголын эртний түүх” “Хүннү”

Сүлючюаньчю шаньюй

Хуяньди шаньюй НТӨ 68 онд нас барахад  түүний дүү зүүн сэцэн ван залгамжилж Сүлючюаньчю шаньюй хэмээн өргөмжлөгдөв. Сүлючюаньчю хуучин шаньюйн хатныг суудлаас нь огцруулсанд түүний эцэг Жуаньчю дотроо ихэд дургүйцэх болов. Хүннүгийн түшмэдийн зөвлөгөөнөөр Хань улстай энх ургийн гэрээг тогтоох ёстой хэмээн шийджээ. 

Энэ үед Хүннүгийн хүчин чадал буурч, хил хязгаарыг довтлохгүй хэмээн Хань улс хилийн харуулаа буулгасан гэх мэдээг Хүннү нар авчээ. Жуаньчю муу санаа гарган Хань улсад халдах санал гаргасныг шаньюй дэмжин тус бүр 10000 цэрэгтэй 2 хэсгийг Жуаньчю удирдан явуулав. Тэр Хань улс руу Хүннү нар довтлох нь хэмээн хэл хүргүүлснээр Хань улс умард этгээд рүү цэрэг илгээн хамгаалснаар Хүннү нарын довтолгоон амжилтгүй болжээ.

НТӨ 67 онд баруун бүсийн орнууд руу Хүннү довтолж, Жүши улсыг эзлэн, вангийн дүү Элмог шинээр ван болгов. Олон хүн ардыг нь зүүн тийш нүүлгэжээ. НТӨ 65 онд Хүннү нар Жүшийн хуучин газарт суурьшин тариа тарьж буй Ханьгийн цэрэг ардыг довтолсон боловч эзэлж чадсангүй. Үүний дараа динлинчүүд 3 жил дараалан хүннүг довтолж, хэдэн мянган хүн алж, мал сүргийг олзлон одох болжээ. Хүннү нар 10000 цэргээр динлинийг довтолсон ч олигтой амжилт олсонгүй. 

НТӨ 62 онд Сүлючюаньчю шаньюй 100 гаруй мянган дайчидтай ан хийх нэрээр Хань улсын умард хил хязгаарт халдахыг санаархсан ч бууж өгөгсдөөс Хань улс мэдээлэл авав хил хязгаараа чангатгажээ. Шаньюй арга буюу цэргээ аван буцжээ. Шаньюй Дулихузы-г элчээр илгээн энх ургийн гэрээг сэргээе гэв. Гэвч Сүлючюаньчю шаньюй  НТӨ 60 онд нас барав.

“Монголын эртний түүх” “Хүннү”

Хуяньди шаньюй

Хүлүгү шаньюй Хань улстай энх ургийн гэрээг сэргээж, олон жилийн дайныг зогсоохыг оролдож байсан ч гэрээ байгуулж чадалгүй НТӨ 85 онд нас баржээ. Хүлүгү шаньюйн эх өөр дүү болох зүүн дүвэй ван ард олонд нэр хүндтэй, төрийн хэрэгт мэргэн түшмэл байв. Хүлүгү шаньюйн хатан хүүгээ шаньюй болоход саад болно хэмээн үзэж зүүн дүвэй ванг нууцаар үгүй хийжээ. Үүнд зүүн дүвэй вангийн дүү нь далдуур дургүйцэх болов. Хүлүгү шаньюй нас барахынхаа өмнө түшмэдүүдээ дуудаж “хөвүүн минь нас бага, төр барих чадалгүй. Хаан ширээнд маань баруун гули ван сууг” хэмээн гэрээсэлжээ. 

Гэвч хатан түшмэдүүдтэй хуйвалдан, Хүлүгү шаньюйг үхсэнийг нууж байгаад, шаньюйн хүү зүүн гули ван Хуяньдиг ширээ залгуулсан нь  Хүннү улсад зөрчил тэмцлийн эхийг тавив.

Зүүн сэцэн ван, баруун гули ван нар нийлж, Усуньтай хамтран бослого гаргахыг завдсан ч шаньюйн тал сэжиг авч, сэргийлэх арга хэмжээ авснаар тэдний оролдлого амжилт олсонгүй. Шинэ шаньюй Хуяньди нас бага, улс орныг удирдах ухаан суугаагүйн улмаас Вэй Лу түшмэлийн “худаг малтаж, хот баръя... Шавар байшин барьж тариа будаагаа хадгалъя...Хань улсын цэрэг ирсэн ч биднийг яаж ч чадахгүй...” гэх мэт үгэнд автан зардал сүйтгэл их гаргасан ажил өрнүүлсэн ч амжилт ололгүй ард олны дургүйцлийг л улам ихэсгэжээ.

Хуяньди шаньюйн үед Хүннү нар Хань улс руу  хэд хэдэн халдлага  довтолгоо хийсэн нь НТӨ 83 онд Дай тойрогт халдаж, дүвэй жанжныг нь алжээ. Мөн онд Хүннүгийн 20000 цэрэг 4 замаар Хань улсын хилд халдсан ч амжилт ололгүй 9000 хүнээ алдаж, Оуту ван олзлогджээ. НТӨ 80 онд Хүннүгийн Лиу вангийн удирдсан 4000 цэрэг Зюцюань, Жан У тойрогт халдсан ч хариу довтолгоонд өртөж , Лиу ван алагдсан байна. НТӨ 79 онд Хүннүгийн 3000 Уюань руу довтолж, хэдэн мянган хүн алж олзолжээ.

Хүннү гүрэн Ханьгийн хилд довтлохын зэрэгцээ баруун, зүүн этгээдэд өөрийн ноёрхлоо бэхжүүлэхэд анхаарч байв. Уханьчууд шаньюйн дээдсийн онгоныг тоносонд Хүннүчүүд хилэгнэн НТӨ 78 онд Уханийг довтлон цохижээ. Хань улс 20000 цэрэг Ухань луу илгээхэд Хүннү нар цэргээ татаж буцсан байна. Ханьгийн цэрэг  Уханийг дээрэмдэн 6000 гаруй хүн алж, олзолсны дотор Уханий 3 ван байв.

Хүннүчүүд Усуньд халдаж, Хань улсын Зи Ю гүнжийг найр тавин өгөхийг шаардсанд Усуньчууд Хань улсаас тусламж гуйв. НТӨ 72 онд Хань улс Усуньтай хамтарч 5 замын 200000 их цэргээр Хүннүг довтолжээ. Дайсны их цэрэг ирж яваа мэдээг авсан Хуяньди шаньюй хүн ард, мал сүргээ дайны хөлөөс зайлуулчихаад,  Ханьгийн цэрэгтэй шууд тулгарахаас зайлсхийх тактик барьснаар Ханьгийн цэрэг төдий л амжилт олсонгүй, хүнгүй шахам газраар баахан явж, хоол хүнсээ дуусгаад буцжээ.

Харин Усунь болон Ханьгийн нэг замын цэрэг нь баруун гули ванг довтолж, Хүннүгийн олон язгууртан тэргүүтэй 39000 хүн олзолж, 70 гаруй мянган мал дээрэмдэн үлэмж хохирол учруулжээ. Үүний хариуд өвөл нь Хүннүгийн 10000 цэрэг Усунийг довтолж, хөгшид хүүхдүүдийг нь олзолж аваад буцав. Гэвч замд нь их цасан шуурга тохиолдож Хүннүгийн цэргээс эсэн мэнд гарсан нь цөөн ажээ.

Энэ үед Хүннүгийн газар нутагт хэдэн жил дараалан ган зуд болсон ба цаг уурын таагүй нөхцөл бас Хүннү нарын хүч суларсныг ашиглан хойд талаас динлин, зүүн талаас ухуань, баруун талаас усунь нар довтолж хүннүгийн хэдэн мянган хүнийг алж, хэдэн түмэн адуу олзолжээ. Олзолсон үхэр, хонь ч үлэмж их байсан аж. Ийнхүү Хүннүгийн мал сүрэг ихэд хорогдож, хүн ард нь зовж зүдрэн, улс орны дотоод байдал тогтворгүй болсон үед буюу НТӨ 68 онд Хуяньди шаньюй нас баржээ.

“Эртний Монголын түүх” “Хүннү” номноос

Хүлүгү шаньюй

Жүдихоу шаньюй НТӨ 96 онд нас барахад түүний ахмад хөвгүүн зүүн сэцэн ван Хүлүгү шаньюй болов. Хүлүгү шаньюй болоод юуны өмнө хүннүгийн язгууртнуудын хоорондын зөрчил тэмцлийг зохицуулж  дарахад нилээд анхаарч, өөрийн байр суурийг бэхжүүлжээ.

НТӨ 91 онд Хүннүгийн цэрэг Шангү, Уюань руу довтолж олон хүн алж сүйтгэв. 

НТӨ 90 онд Хань улсын Уди хаан 3 замаар их хэмжээний цэрэг илгээж Хүннүг довтолсон нь түүний хийсэн сүүлчийн том довтолгоон байлаа. Хань улсын их цэргийн чимээг сонсоод шаньюй болон зүүн сэцэн ван хүнд ачаа хөсгөө явуулаад, шууд тулгарахаас зайлсхийн ухарчээ.

Хань улсын Ли гуанли жанжны 70000 морьт цэргийг удирдан Фүянжи ууланд хүрэхэд хүннүгийн баруун дүвэй вангийн цэрэг тосон байлдав. Хүннүгийн цэрэг цохигдон ухарахад Ли Гуанли Фаньфүжэнь хот хүртэл нэхэн хөөв. 

Энэ үед Ли Гуанли жанжны эхнэр хүүхэд нь удганы хэргээр баригдан шоронд орсон мэдээ иржээ. Гэвч тэр гавъяа байгуулан нэр төрөө аврахаар шийдэн, хүннүгийн нутгийн гүн рүү улам бүр довтолж, Жижү гол хүрэв. Ли Гуанли 20000 цэрэг Хужу түшмэлд өгч Жижү голыг гатлуулан, зүүн сэцэн вангийн жанжинтай тулалдан ялжээ. Тэндээсээ цэргээ дагуулан Сүеү чиглэн Яньжань уул руу буцав.

Хүлүгү шаньюй Ханьгийн цэрэг сульдан ядарсныг нь мэдээд өөрийн биеэр 50000 цэрэг аван Ли Гуанлиг довтлов. Шаньюйн цэрэг шөнөөр морин цэрэг гарахааргүй өргөн шуудуу ухаад, нөгөө талаас нь довтлоход  ханьгийн цэрэг ихэд ялагдаж, Ли Гуанли арга буюу бууж өгчээ.

“Хань улсын судар”-т “Ли Гуанлиг шаньюй ихэд хүндэтгэж байсан боловч удалгүй хүндлэгдэхээ больж, шаньюйн ээж өвдөхөд бөөгийн хэлснээр Ли Гуанли жанжнаар тахил өргөжээ. Ли Гуанли “намайг албаас та нар мөхнө” хэмээсэн бөгөөд үнэхээр удалгүй цас ихээр орж, мал олноор үхэж, хүн ард өвчинд зовон, тариа ургахгүй болсонд шаньюй айгаад Ли Гуанлид тахилга босгосон ажээ. Ли Гуанли үгүй болсноор Хань улс жанжнаа алдаж, хэдэн түмэн цэргээ үрэгдүүлэв. Дахиж цэрэг илгээсэнгүй. Гурван он болоод Уди хаан үхэв”гэжээ

Шан Цюйчэний удирдсан Ханьгийн 30000 цэрэг Зүньзү уул хүртэл довтлоход хүннүгийн цэрэг тулгаран байлдсангүй. Шан Цюйчэн цэргээ аван буцахад Хүлүгү шаньюй Ли Линд 30000 цэрэг өгч хань улсын цэргийг нэхүүлжээ. Хүннүчүүд Зүньзи ууланд гүйцэн очиж 9 хоног байлдаад хэн нь ч ялалт байгуулж чадсангүй, Хүннүгийн цэрэг буцсан аж.

Ханьгийн 3 дахь замын 40000 цэргийг Ман Тун удирдан Тэнгэр уул хүрэв. Хүннүгийн 20000 цэрэг байлдахаар очсон ч дайсны давуу хүчтэй тулгарахаас зайлсхийж, цэргээ татсан тул Хань улсын цэрэг буцжээ.

НТӨ 89 онд Хүлүгү шаньюй Хань улсад элч илгээн: “жилд надад 10000 дань будааны архи, 5000 ху шар будаа, 10000 пи торго өг. Хуучин гэрээгээр болдог юм бол хулгайлж, дээрэмдэхээ больсу” хэмээн энх ургийн гэрээг сэргээр санал тавьжээ.

НТӨ 87 онд Хань улсын Уди хаан нас барснаар Хүннү Хань улсын хооронд  40 жил үргэлжилсэн их дайн зогсжээ. Уди хааныг нас барсны дараа Хүлүгү шаньюй Хүннү, Хань хоёр улс олон жил дайн хийж, зовж зүдэрсэн нь үлэмж тул гэрээ байгуулж амар жимэр амьдрахыг хүсэн элч илгээв. Хүннү Хань улсууд гэрээ байгуулах талаар хэлэлцээр хийж байгаад гэрээ байгуулж амжилгүй Хүлүгү шаньюй НТӨ 85 нас баржээ.

“Монгол эртний түүх” “Хүннү” номноос

Жүдихоу шаньюй

Гоулиху шаньюй сууринд нэг жил суугаад НТӨ 101 оны өвөл өвчнөөр нас барахад түүний дүү зүүн их дүвэй ван Жүдихоу залгамжлан шаньюй болов. Шаньюй болмогцоо буцаалгүй үлдээсэн элч нар болон олзлогдсдыг Хань улс руу чөлөөлөн явуулжээ.

НТӨ 99 онд Хань улс 3 замаар цэрэг илгээсний  Ли Гуанли жанжин 30000 цэрэг захиран Зюцюанаас мордон Тэнгэр уул хүрч, баруун сэцэн ванг довтлов. Энэ удаагийн байлдаанд хүннү нар багахан хохирол амсав. Ли Гуанли цааш довтолж Жотү ууланд хүрсэн ч хүннүгийн цэрэгтэй тааралдалгүй буцжээ.

Ханьгийн 5000 цэрэг бүхий нөгөө замын цэргийг Ли Лин удирдан Зүянь бэхлэлтээс умар зүг мордсон ч Ли Лин жанжин өөрөө олзлогдон, түүний цэргээс амьд гарсан нь 400 орчим байлаа. Ли Лин ч шаньюйн хайр хүндэтгэлийг хүртэн охинтой нь сууж, хүннүд хүчин зүтгэх болжээ. НТӨ 99 онд Хань улсын  умар зүг довтолсон 3 замын цэргээс нэг замын цэрэг нь байлдалгүй буцаж ирсэн бөгөөд нөгөө хоёр нь үндсэндээ бүрэн сүйрчээ.

НТӨ 97 онд Хань улсын Ли Гуанли жанжин 60000 морьт цэрэг, 70000 явган цэргийг Лю Бодэгийн 10000 цэргийн хамт захиран Шофанаас, Южи жанжин 30000 цэрэг удирдан Уюанаас, Ао жанжин 10000 морьт цэрэг, 30000 явган цэрэгтэй  Яньмэнээс  тус тус мордож, Хүннүг 3 замаар довтлов.

Ли Гуанлигийн цэргийг Жүдихоу шаньюй 100000 цэрэгтэй Юйушуй голын өмнө тосон байлдав. 10 хоног байлдаад Хүннүгийн цэрэг ухарчээ. Южи болон Ао нарын цэрэгтэй хүннүгийн цэрэг тулгаран байлдаагүй тул хоосон буцжээ. Ийнхүү Хань улсын Уди хааны илгээсэн 3 замын цэргийн довтолгоо бас л амжилт олсонгүй.

Жүдихоу шаньюй НТӨ 96 онд нас баржээ.

“Монголын эртний түүх” “Хүннү” номноос     

Гоулиху шаньюй

Ушилу шаньюй 3 жил хаан суугад нас барахад хөвгүүн нь нас бага тул баруун сэцэн ван Гоулиху НТӨ 102 онд ор залгажээ. Хань улсын цэрэг умар зүг 1000 илүү газар Лүсюй хот болон үргэлжилсэн хэрэм барьж, цэрэг суулган тариалан эрхлэх болов. НТӨ 102 оны намар Хүннүгийн цэрэг Хань улсын шинээр барьсан бэхлэлт хот, үргэлжилсэн хэрмийг эвдэн сүйтгэв. Ийнхүү Хань улсын ихээхэн хөрөнгө хүч гарган барьсан хамгаалалт устан үгүй болжээ. Баруун сэцэн ван Зюцюань , Жан Е рүү довтолж, хэдэн мянган хүн алж тонов.

Хань улс баруун бүс нутагт нөлөөгөө тогтоох зорилгоор Даванийг довтолж, ванг алаад буцахад Хүннү нар хамгаалахыг оролдсон ч амжаагүй ажээ. Гоулиху шаньюй сууринд нэг жил суугаад НТӨ 101 оны өвөл өвчнөөр нас барсан аж.  

Ушилу шаньюй

НТӨ 105 онд Увэй шаньюй нас барж, түүний хөвгүүн Ушилу залгамжлан шаньюй болов. Нас бага тул хөвгүүн шаньюй хэмээх нь буй. Шаньюй  хил хязгаарын бодлогодоо анхаарал хандуулж, Хань улсын зүүн хойд Юньжун, баруун хойд Зюцюань, Дуньхуан тойрогт халдан довтлох болов. 

Нас бага Ушилу шаньюй болсныг далимдуулан Хань улс хүннүгийн язгууртнуудыг хагаралдуулан зөрчилдүүлэх зорилгоор шаньюйд болон баруун сэцэн ванд хоёуланд нь зэрэг элч илгээжээ. Баруун сэцэн ван Ханьгийн бодлогод авталгүй элчийг Ушилу шаньюйд хүргэсэнд  Ушилу хилэгнэн элчийг буцаалгүй үлдээжээ. Хүннү, Хань хоёр илгээсэн элчүүдийг аль аль нь буцаалгүй үлдээх болж, харилцаа хурцаджээ.

Хань улс баруун бүсийн оронд өөрийн ноёрхлыг тогтоож, Хүннүгийн нөлөөг бууруулах зорилгоор Ли Гуанли жанжнаар Даванийг довтлуулав. Хүннүгийн зүүн их дүвэй түшмэл шаньюйг хорлох санаа агуулж, Ханьд элч илгээн хэлүүлсэн нь “Шаньюйг алаад Хань улсад дагая. Хань улс холдоод байна. Цэрэг илгээж хүч нэгдэе гэвэл би хөдлөе” гэв.

Хань улс  энэ мэдээг аваад эелдэн дагуулах хот байгуулж, НТӨ 103 оны хавар Хүннүгийн зүүн их дүвэй түшмэлтэй тохиролцсноор Жоу Е  жанжинд 2000 цэрэг захируулан илгээж, Зүньзи ууланд болзсон цагтаа хүрчээ. Зүүн их дүвэй түшмэл хөдлөхийг завдсан ч сэрдэгдэн алагджээ. 

Шаньюйн цэрэг Ханьгийн цэргийг хөөн гүйцэж бүслэн байлдав. Жоу Е жанжин баригдсан ч цэргүүд нь бууж өгөлгүй тулалдсаар бүгд үхэж үрэгдсэн байна.

Ушилу шаньюй эелдэн дагах хотыг довтолж, хил орчмын нутгийг түйвээгээд буцжээ. Шаньюй эелдэн дагах хотыг дахин довтолж эзлэхээр бэлтгэж байсан ч НТӨ 102 онд өвчнөөр нас барав.

“Монголын эртний түүх” Тэргүүн дэвтэр “Хүннү” номноос

Увэй шаньюй

Ижиси шаньюй 13 жил хаанчлаад НТӨ 114 онд нас барж, түүний хүү Увэй залгамжлан шаньюй болов. Увэй шаньюй аядуу зөөлөн боловч ухаалаг бодлого явуулж, Ханьгийн цэрэгтэй тулгарсан томоохон байлдаанаас зайлсхийж, Хүннүг цэрэг стратегийн хувьд дахин хүчирхэг болгоход гол анхаарлаа хандуулж байлаа. 

Ханьгийн 5000 цэрэг Зюйюанаас гарч 2000 газар яваад, Фү Жүжин худаг хүртэл явав. Дараа нь бас Ханьгийн 10000 цэрэг Линжүнээс гарч хэдэн мянган газар явж, Хүн гол хүрсэн ч аль аль нь нэг ч хүннү хүний бараа харалгүй буцжээ. 

НТӨ 110 онд Уди хаан 180000 цэрэгтэй хил дээр ирээд Хүннүд элч илгээж: “Өмнөд Юэ-гийн вангийн толгойг Хань улсын умард хаалганд өлгөв. Шаньюй Ханьтай одоо байлдана гэвэл хаан хил дээр цэрэгтэйгээ хүлээж байна. Шаньюй чадахгүй бол өмнөд Хань улсад дагагтун. Хол зайлах хэрэг юун. Хөлдүү хүйтэн өвс усгүй хойд зүгт юугаа хийнэм” хэмээн ихэмсэг үг хэлүүлжээ.

Увэй шаньюй ихэд уурлан Го Жифэн элчийг хорьжээ. Гэсэн хэдий ч хил хязгаарт халдсангүй. Харин дайчид болон агт морьдоо амраан, харваж намнахад сургаж, олон удаа Ханьд улсад элч зарж, энх ураг тогтооё гэж хэлүүлж байжээ. Иймээс НТӨ 112 он хүртэл Хань улсын хил хязгаарт нэг ч удаа халдаагүй байна.

Хүннүгийн довтолгоо суларсан энэ үеийг ашиглан Хань улс өмнө болон зүүн зүг довтлон газар нутгаа өргөтгөх бодлого явуулж байв. Баруун бүс нутагт Хань улс нөлөөгөө бэхжүүлж, Юэжи, Дасятай холбоо тогтоон, Усуньтай ураг барилдан гүнжээ илгээжээ.

Хань улс “Хүннүгийн хүч чадал буурав, дагуулж болно” хэмээн бодож НЭӨ 110 онд Янсиныг элчээр илгээн: “Энх ураг баридья гэвэл шаньюй хөвгүүнээ Хань улсад барьцаанд явуулах хэрэгтэй” гэв. Шаньюй хариуд нь: “ Хуучин гэрээ бус. Хуучин гэрээгээр бол Хань улс гүнжээ өгдөг. Торго дурдан, амуу хүнс, эд агуурсаа барин, энх ураг болдог. Тэгээд Хүннүгээс Хань улсын хил хязгаарыг үймүүлэхгүй. Одоо өмнөхийг цуцалж, миний хөвгүүнийг барьцаанд авна гэдэг ёсгүй хэрэг” гэв.

Увэй шаньюй Ханьгийн нийслэл Чананьд очиж гэрээ байгуулах тухай яригдаж байсан ч хүннүгийн итгэлтэй элч Хань улсад үхсэнийг далимдуулан, “Хүннүгийн итгэл хүндтэй элчийг Хань улс алав” хэмээн хүннүгийн хэдэн мянган цэрэг Ханьгийн хилд довтолжээ. Увэй шаньюй НТӨ 105 онд нас баржээ.  

“Монголын эртний түүх” Тэргүүн боть “Хүннү” номноос