Чин толгойн балгасын судалгаа

Төв Азийн нүүдэлчдийн нэлээд хэсгийг нэгтгэн захирч агсан Хятан улс нь оршин тогтнох хугацаандаа соёлын арвин дурсгалыг үлдээсний нэг нь хот суурины дурсгалууд юм. Хятан улсын үед холбогдох Чин толгойн балгас нь Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутагт оршино. Энэ хотын туурь нь 1260/660 метр хэмжээтэй, тэгш өнцөгт хэлбэртэй, хойноос урагш сунаж тогтсон, тал бүрээс нь нар тусаж байхаар бодож, хэрмийн шороог дагтаршуулан үйлджээ.

Энэхүү хотын судалгаа 2004-2008 онуудад үргэлжилсэн ба 16/24 метр хэмжээ бүхий нэг хуучин барилгын туурьт археологийн малтлага хийсэн юм.

Малтлагын үр дүнд 8/8 хэмжээтэй тэгш дөрвөлжин барилгын үлдэгдэл илрүүлэн олсон бөгөөд барилгын доод талаас олон тооны галын үнс нурам, амьтны болон загасны яс, түлэгдсэн тарианы үлдэгдэл, ваар савны хагархай бүхий нүхэн зоориуд илэрсэн юм.

Судалгааны явцад Хятаны үед дэлгэрсэн босоо зураасан хээтэй ваар савны хагархайтай хамт Уйгур улсын үед дэлгэрсэн нуман хээтэй болон шилмүүс хээтэй ваар савны хагархай мөн олдсон. Тэдгээр ваарны хагархай нь уг хотоос олдож буй бусад ваар савтай харьцуулахад шаврын бүтэц, найрлага, шатаалт, хийсэн арга барил зэргээрээ ялгаатай байна. Мөн уйгур, хятаны холимог хийц хэлбэр, хээ бүхий ваар савны хагархай олдсон явдал нь өмнөх үеийн соёлын уламжлал ямар нэг байдлаар хятанчуудад уламжлагдан ирснийг харуулна.

Малтлагын явцад олдсон хүрэл зооснууд Тан улсын үед гүйлгээнд өргөн хэрэглэгдэж байсан зооснууд байгаа нь эл хотын оршин ахуй үеийн цаг үеийг тодорхой хэмжээгээр илтгэж байна.Чин толгойн балгаснаас ясаар хийсэн сойз хэд хэд олдсон ба ийм шүдний сойз Монгол нутгаас урьд өмнөолдож байгаагүй юм. Ийм төрлийн сойз Чин толгойн балгасын ганцхан барилгын тууриас хэд хэд олдож байгаа нь хятан нар сойзыг өргөн хэрэглэж байсныг илтгэнэ.

Малтлагын талбайн хойт, баруун хойт хэсэгт хоёр ч халаалтын суваг байсан нь мэдэгдсэн ба барилгын гадна байгуулсан тусгай зууханд түлсэн галын халуун утаа нь чулуун хоолойгоор дамжин гүйж, байшинг хана, шалнаас халааж байсан хоёр болон гурван суваг бүхий халаалтын байгууламжтай байжээ.

Чин толгойн балгасыг малтан судлах явцад их хэмжээний загасны яс, амуу тарианы үр олдсон билээ. Хятанчууд амуу тариаг тусгайлан ухсан нүхэн зооринд хадгалдаг байсан нь судалгааны явцад мэдэгдсэн бөгөөд олдсон будааг судлаачид ногоон хоног амуу хэмээн тодохойлсон юм. Энэ амуу нь тарималжуулсан сорт байжээ. Загасны яс хайрсыг алгана, улаан нүдэн, мөрөгийн овгийн загаснууд болохыг тогтоосон байна.

Өнгөрсөн хугацаанд Чин толгойн балгасанд хийсэн археологийн малтлагаар илэрсэн олдворууд нь эртний сурвалж бичиг дэхь Хятан улсын тухай зарим мэдээг лавшруулан бататгах боломжтой байна. 11-р зууны эхээр Хятан гүрэн хүчирхэгжлийнхээ оргилд нэгэнт хүрсэн юм. 994 онд Хятан нар баруун хил хязгаараа тохинуулах дайн хийж, Хэрлэн Туул голын хөндийд өөрийн хил хязгаарыг хамгаалах цэргийн хотуудын томоохон сүлжээ барьж байгуулжээ. Тэдгээрийг барьж байгуулахдаа зүрчид, бохай, хан болон бусад Хятанд эзлэгдсэн ард түмнээс татсан цэргүүд, олзлогдогсодыг ашиглаж байв. Тэд хил хязгаарын цэргийн бэхлэлт хотуудыг босгохдоо бүгдийг шинээр босголгүй, харин урьд нь буй болоод байсан хуучин хотуудыг бас ашигласан байдаг. Сүүлийн үеийн судалгаагаар өнөөгийн Чин толгойн балгас нь Хятан улсын шинээр байгуулсан хот бус харин Уйгурын үед анх байгуулагдсан бөгөөд хожим Хятан нар сэргээн засаад, ашигласан хот болох нь мэдэгдсэн.

Чин толгойн балгасанд хятан, зүрчид, бохай болон бусад үндэстнүүд олон тоогоор байсан гэдэг нь батлагдаж байгаа бөгөөд тухайлбал, малтлагаар илэрсэн барилгын халаалтын суваг хийгээд шавар ваар дээр дүрсэлсэн хээ, ваар савны бөөрөн дээрх дугуй долгион хээ хосолсон байдал зэрэг нь тухайн үеийн Алс дорнодын Бохайн соёлын хэв шинжийг агуулж байна. Чин толгой бол Хятаны үеийн дурсгал мөн гэж өмнөх судлаачид үздэг байсан бол зөвхөн Хятаны төдийгүй бас Уйгур, Бохай, Зүрчидийн археологийн соёлыг өөртөө агуулж буй ажээ.

”Эртний нүүдэлчдийн хот суурины соёл “ 2017 он