Мөнххайрханы соёл

Монгол Алтайн ноёлог оргилуудын нэгний нэрээр нэрлэгдсэн хүрлийн үеийн археологийн өвөрмөц дурсгал Мөнхайрханы соёлыг Монгол-Оросын хамтарсан “Төв Азийн археологи” төслийн шинжилгээний анги Ховд аймгийн Мөнххайрхан сумын нутагт Мөнххайрхан уулын хормойд орших Улаан говийн үзүүр гэдэг газар 2003 онд илрүүлэн олж, малтан шинжилсэн байна. Мөнхайрханы соёл одоогийн байдлаар манай улсын Баян-Өлгий, Ховд, Говь-Алтай , Завхан, Хөвсгөл, Булган аймгуудын нутгийг хамарч тархсан байсан нь тодорхой болжээ.

Мөнххайрханы соёлд хамаарах дурсгалын, байршил зүйн онцлог нь гол дагасан хөндийн дэнж дэвсэг газар, уул толгодын нар ээсэн энгэр ээвэр газруудад байрлана. Энэ соёлын дурсгал оршуулга, тахилгын байгууламж гэсэн хоёр үндсэн төрөлтэй. Эдгээр нь нэг дор зэрэгцэн оршихоос гадна тус тусдаа байх явдал ч бий.

Булш нь тэг дугуй, тэг дөрвөлжин гэсэн хоёр хэлбэртэй байх ба булшны дараас чулууг зөвхөн нэг үе хавтгайлан өрж тавьдаг учраас бусад булш хиргисүүрийн адил овойж харагддаггүй, дараас чулууд тэгш тэвхгэр харагддана. Дугуй хэлбэрийн булшны хэмжээ 3-40 метр хүртэл голчтой байна. Тэгш дөрвөлжин хэлбэртэй нь дунджаар 3/3, 6/6, 8/8 зэрэг олон янз. Тахилгын байгууламжууд нь том, жижиг харилцан адилгүй хэмжээтэй тохиолдоно. Булшны дараас чулуудын төв хэсэгт зуйван хэлбэртэй оршуулгын нүхтэй болох нь тодорхой мэдэгддэг. Булшны том жижиг байхаас үл хамааран оршуулгын нүхний хэлбэр, чулууны байдал, хэмжээ өөрчлөгдөхгүй. Нүх нь баруун урдаас зүүн хойш чиглэлтэй байна. Нүхэнд хүнээ толгойг нь зүүн хойш хандуулан атийлган хурааж тавьсан байдаг.

Оршуулгын дурсгалаас модон бариултай, нэг талдаа иртэй, үзүүр нь үл ялиг ээтэн махир богино хүрэл хутга, дөрвөлжин давтаж үзүүрлэсэн модон иштэй хүрэл зүү, ясаар хийсэн халбага, цагаан чулуун сувс, ясаар хийсэн хүзүүний зүүлт зэрэг эд өлгийн зүйл олддог.  Оршуулгад дагалдуулсан ясан халбага, хүрэл хутга, хүрэл зүү зэрэг эдлэлийг хүнийхээ хөлийн өвдөг, нуруу, бүсэлхий хавьд тавьдаг нь нийтлэг ёс заншил бололтой.

Тахилгын байгууламж нь 3 хэлбэртэй байгаа нь мэдэгдэж байна. 1-р хэлбэр нь тэгш дөрвөлжин чулуун өрлөг бүхий эргэн тойрон чулуун хөшөөтэй, 2-р хэлбэр нь дугуй хэлбэртэй эргэн тойрон чулуун хөшөөтэй, 3-р хэлбэр нь чулуун хөшөө босгож тавьсан байгууламж байна. Эдгээр тахилгын байгууламжид мал амьтны ясны үлпэгдэл, эд өлгийн зүйл байхгүй магадгүй дүрсний бэлгэдлээр тахилын зан үйлээ илэрхийлж байсан бололтой.

Радио-карбоны шинжилгээгээр Мөнххайрханы соёлын холбогдох он цаг НТӨ 1780-1630 он буюу хүрлийн эхэн үед холбогдохоор гарсан байна.

Уг сурвалж “Монголын түүхийн тайлбар толь”