Сяньбичүүдын умард хятад дахь ноёрхолын эхэн үе

181 онд нэгдсэн Сяньби улсыг байгуулсан Таньшихуай нас нөгчсөн. Таньшихуайн залгамжлагчид хэрэг шийтгэхдээ шударга бус, шунахай сувдаг тул сяньбийн олон аймаг захирагдахаас татгалзах болжээ. 235 он гэхэд сяньбийн нэгдсэн улс задарч, табгач буюу Тоба сяньби, муюн сяньби, түгүхэнь сяньби зэрэг бие даасан хэд хэдэн хэсэгт хуваагджээ. Гэвч нэгдсэн Сяньби улс задрах үйл явцтай зэрэгцэн хөрш хятадад мөн улс төрийн тогтворгүй байдал, их үймээн самуун дэгдсэн үе байжээ.

220 онд Хожуу Хань улс мөхөж, хятадын 3 улсын үе эхэлдэг бөгөөд Вэй улс 220 онд, Шү улс 221 онд, Ү улс 229 онд байгуулагджээ. Умард хятадад Вэй улсыг Хань улсын сайд Цао Цаогийн хүү Цао Пи үндэслэн байгуулсныг түүхэнд Цао Вэй хэмээн нэрлэх нь буй. Цао Вэй умард хятадыг нэгтгэсэн хүчирхэг улс байв. Гэвч яваандаа засгийн бүх эрх хааны гэр бүлд биш үнэн хэрэгтээ цэргийн жанжин Сыма И мэдэх болов. 251 онд Сыма И нас барж, эрх мэдэл түүний хүү Сыма Ши улмаар түүний хүү Сыма Жаод шилжжээ.

Сыма Жао 263 онд Шү улсыг эзэлж, Вэй улсад нэгтгэв. 265 онд Сыма Жао нас барахад түүний хүү Сыма Яньд эрх мэдэл шилжив. Улмаар Цао Вэй улсын хаан 266 онд хаан ширээнээсээ татгалзахаас өөр аргагүй болж, Сыма Янь хаан ширээг өөртөө авч Зинь улсыг (266-420 он)байгуулсан. 280 онд Зинь улс Ү улсыг буулган авснаар хятадын түүхэн дэх 3 улсын үе төгсгөл болов. Хятадыг дахин нэгтгэсэн Зинь улсын түүхийг Түрүү Зинь (266-317 он) Хожуу Зинь улс (317-420 он)гэж хувааж үздэг.

290 онд Сыма Янь нас барснаар “Найман ноёдын үймээний үе” гэж нэрлэгдсэн үе эхэлнэ. Замбараагүй байдал бослого тэмцэл хаа сайгүй өрнөнө. Сыма Яний залгамжлагч хүү Сыма Жун (209-307 он) бие муутай чадваргүй нэгэн байв. Үнэндээ 301 оноос засгийн эрх Сыма Лүний гарт орсноор хааны гэр бүлийнхний хоорондын тэмцэл хурцадсан. Сыма Лүн болон хуучин хааны хатан Ян Жи-гийн Ян овгийнхон нэг болж, хатан Зя Нанфэний Зя овгийн эсрэг тэмцэл өрнүүлсэн ч Зя овгийнхон засгийн эрхийг бүрэн хянах болов.

307 онд Сыма Жун нас барж хүү Сыма Жи (307-313 он) залгамжилжээ. Түүний үед муж хязгааруудад бослого тэмцэл өрнөж, эмх замбараагүй байдал улам их газар авчээ. Энэ үед умард хятадад түрэн орж ирсэн хүннү, сяньби, ди, цян, зе угсааны нүүдэлчид  хойд нутгуудад ноёрхож, өөрсдийн улсыг байгуулах болсныг  түүхэнд “Умардын 5 бүдүүлгийн 16 улсын үе” гэж нэрлэдэг.

311 онд Умард Хань улсыг үндэслэн байгуулагч хүннү угсааны Лю Цон Лоян хотыг эзлэн авчээ. Тэрээр эзэн хаан Сыма Жи-г баривчлан Умард Хань улсын нийслэл Пинян хотод аваачин шоронд хорьсон бөгөөд 2 жилийн дараа Сыма Жи тэндээ нас баржээ. Түүнийг хүү Сыма Е 313 онд залган хаан ор суусан ч Лю Цон нийслэл Чанань хотыг эзлэн, эзэн хааныг нь мөн л шоронд хорьсноор 316 онд Сыма Е нас барж Түрүү Зинь улсын үе төгсжээ.

Чанань хот эзлэгдэж, сүүлийн 2 ч эзэн хаан нь хүннү нарт баригдан шоронд нас барж Зинь улс умард хятадад хяналтаа алдснаар нийслэлээ өмнө зүг шилжүүлж, дахин сэргэх гэж оролдсон үеийг Хожуу Зинь улсын үе (317-420 он) гэдэг. Ийнхүү Зинь улсын газар нутаг Хөх мөрний өмнөд нутгаар хязгаарлагдах болжээ. Сыма Рүй 318 онд Нанжин хотыг нийслэлээ болгож өөрийгөө хаан өргөмжилснөөр Хожуу Зинь улсын үе эхэлдэг.  

Сыма Дан хааны үед 347 онд Сычуаныг эргүүлж авч чадсан байна. Зинь улсын хаадаас Сыма Ё (373-396 он)нилээн удаан төр барьж Фэй голын дэргэдэх шийдвэрлэх тулаанд Хожуу Цин улсын цэрэгт томоохон цохилт өгч хойд хятадыг нэгтгээд байсан Хожуу Цин улсын задралыг түргэтгэж чаджээ. Сыма Ё-гийн хүү Сыма Дэзон (397-419 он)болон түүний жанжин Лю Үй нар умард зүгийн зарим газрыг буцаан нэгтгэж чадсан ч түүнийг залгамжилсан  хүү Сыма Дэвэнийг 420 онд жанжин Лю Үй хаан ширээнээс буулгаж өөрийгөө хаанд өргөмжлөн Сун улсыг үндэслэн байгуулжээ. Ийнхүү хятад дахь улс төрийн тогтворгүй байдал, үймээн самуун нь умардын нүүдэлчдийг умард хятадад түрж орон, ноёрхлоо тогтоох боломж олгов.

Ялангуяа “Найман ноёдын үймээн” нь улс орныг хямраасан төрийн хямрал болж “Таван бүдүүлгийн 16 улсын үе”-ийн эхлэл болсон. Хятадын он дараалалын бичигт хүннү, сяньби, ди, цян, зе аймгийг умардын таван бүдүүлэг хэмээн нэрлэж байв. Энэ үед хятадад улс байгуулсан бүгдийг тоочвол 40 орчим болох бөгөөд зарим нь ердөө ганц хоёр жил оршин тогтносон ажээ. 

Эдгээр олон улсын дотроос хамгийн хүч нөлөө бүхий улсуудыг хүннү, сяньби нар байгуулжээ.

“Умардын таван бүдүүлгийн 16 улсын үе” хүннү угсааны Лю Юаньхай 304 онд Хожуу Хань (хожим Түрүү Жао гэж нэрийг нь өөрчилсөн)улсыг байгуулснаар эхэлж 439 онд Сяньби угсааны табгач нарын байгуулсан Умард Вэй улс умард хятадыг нэгтгэснээр төгсдөг. Хятадын түүх бичлэгт умард хятадад ноёрхлоо тогтоож байсан нүүдэлчин улсуудын түүхийг хятадынх болгон бичиж, мушгин гуйвуулсан байдаг ч үнэн хэрэгтээ тэдгээр нь нүүдэлчдийн байгуулсан улсууд буюу хятад бус төрт улсууд байсан билээ.

Умард хятад дахь эдгээр нүүдэлчид дотроос сяньби нар ихээхэн хүчирхэг байсан бөгөөд сяньби нар дотроо олон аймагт хуваагдаж байв. Бүр 2-р зуун эхэн гэхэд одоогийн Монгол орны нутагт 50 гаруй сяньби аймаг байсан бөгөөд тэдгээр аймгуудын бүх нэр түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдээгүй ч хятад сурвалжид томоохон аймгуудын талаар тэмдэглэжээ. Эдгээр аймгуудад цифү, түфа, шивэй, күмоси, хятан, туюйхунь, жужан, мужун, тоба нар хамаарна.

Хятад сурвалжид үндэслэн Дунхугийн бүлгийн аймгуудыг тодорхойлбол:

1.Ухуань

2.Сяньби

3.Тоба буюу Табгач

4.Цифү

5.Түфа

6.Жужан

7.Түгүхүнь буюу Туюйхунь

8.Муюн

9.Күмоси

10.Хятан

11.Мэнгү шивэй нар аж. Монголын түүх бичлэгт Дунхугаас гаралтай эдгээр аймгуудыг “монгол угсааны аймгууд” хэмээн үздэг.

Умард хятадад ноёрхохын төлөөх сяньбийн улсуудын тэмцэлд яваандаа табгач Сяньби нар ялж, Умард Вэй улсыг байгуулжээ. Хятад сурвалжид Тоба, руни бичгийн дурсгалуудад Табгач хэмээжээ. Табгач Шийзянь хаан 310 онд Тобагийн Дай улсыг үндэслэн байгуулж, Шэнли (одоогийн Өвөр Монголын Хорин гэр хошууны нутаг дахь) хотыг нийслэл болгосон аж. Түүний дараа Табгач Гуй 386 онд улсаа Вэй хэмээн нэрлэсэн нь түүхнээ Умард  Вэй (386-534 он) улс гэж алдаршсан байна. Гуй хааныг Табгач Си (409-423 он), түүнийг Табгач Дао (423-452 он) залгамжилжээ.  424-425 онд Жужан улстай байлдан ялалт байгуулжээ. 

Дао хаан умард хятадыг нэгтгэх бодлого явуулж, 431 онд Цинь болон Ся улсыг, 436 онд Умард Янь улсыг, 439 онд Умард Лян улсыг эзлснээр “Таван бүдүүлгийн арван зургаан улсын үе” дуусч умард хятад, өмнөд Монголыг нэгтгэсэн хүчирхэг Умард Вэй улс мандсан билээ. Хожим нь Умард Вэй улс задарч Баруун Вэй (535-581 он) болон Зүүн Вэй (534-550 он) гэх хоёр улс болжээ.

Цифү аймгууд Баруун Цинь улс (385-431 он), түфа аймгууд Өмнөд Лян улс (397-414 он), муюн аймгууд Түрүү Янь (337-370 он), Хожуу Янь (384-409 он), Баруун Янь (386-394 он), Өмнөд Янь (398-410 он) улсууд, түгүхүнь нар Түгүхүнь буюу Тогоон улс (285-663 он), табгач нар Умард Вэй (386-534 он) улсыг байгуулж, умард хятадад ноёрхож байснаас үзвэл дунхугийн угсааны монгол хэлт аймгууд тухайн үеийн Төвийн Азийн улс төрийн тавцанд чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан нь тодорхой харагдана. Үүн дээр юйвэнь аймгийн Вэй улс унасны дараа байгуулсан Хожуу Жоу улс, ухуань, күмоси нарын  гүйцэтгэсэн үүрэг, Жужаны хаант улсын түүхэнд эзлэх байр суурийг нэмбэл дунхугийн угсааны өвөг монгол аймгуудын эзлэх орон зай, далайц, төрт ёс, угсаа соёлын хөгжил тодрон гарч ирнэ.