Юнюйлюй хааны үеийн Түрэг улс

Чулохоу хааны дараа Шаболюэ хааны ахмад хүү Юнюйлюй 588 онд хаан сууринд сууж Сега Шидона Дулань цол өргөмжилжээ. Хаан сууринд заларсан тухайгаа Суй улсад мэдэгдэхэд түүнд 3000 боодол торго бэлэглэв.

Өмнөд Хятадын Чэнь улсыг 588 онд мөхөөсөн Суй улсын Ян Цзянь хаан олзолсон эд өлгийн зүйл, халх шүхэр зэргийг Юнюйлюй хааны хатанд илгээсэнд Да И хатан цочирдож нэгэн шүлэг зохиосон нь хоёр улсын хойшдын харилцаанд сөрөг нөлөө үзүүлжээ. Шүлгийг олж мэдсэн Суй улсын хаан Да И хатанд дургүйцэх болж, Юнюйлюй хаанд өгч байсан бэлгийн тоог аажмаар багасгаж эхэлжээ. Юнюйлюйгийн Да И хатан бол Умард Чжоу  (Юйвэнь аймаг) улсын гаралтай гүнж бөгөөд Ниету хааны хатан байсан юм. Да И хатан бас Юнюйлюйгээс далдуур баруун Түрэгийн Нили хантай холбогдсныг мэдсэн Суй улс 593 онд хатан цолыг нь үгүй болгожээ. Гэхдээ Юнюйлюй хаан дургүйцэж магад хэмээн Нюданийг элчээр илгээхдээ царайлаг 4 дууч бүсгүйг хамт илгээсэн байна. Улмаар Суйгийн хаан энэ хятад хатанг зайлуулах бодлого явуулах болсонд Юнюйлюй хаан ч далдуур Суй улсад дургүйцэх болсон байна.

Гэсэн хэдий ч аль аль нь элч харилцан солилцсоор байлаа. 591 онд Юнюйлюй хаан өөрийн дүү тегин Жуданийг элчээр илгээж, Хотан газрын хашаар хийсэн бэрээг Суй улсын хаанд бэлэглэжээ. Суй улсын хаан Жудань-нд Чжуго цол өгч Самаркандын гүнд өргөмжлөв.

Түүнчлэн Түрэгт зугтан ирж, худал цуурхал тараан, Суй улсыг довтлох хэрэгтэй гэж байсан Ян Цинь-ийг 593 онд Юнюйлюй хаан баривчлан Суй улсад хүргүүлжээ. 594 онд Юнюйлюй 10 мянган адуу, 20 мянган хонь, 500 тэмээ, шар илгээж,  хилийн худалдаа нээхийг хүсэхэд Суй улсын хаан зөвшөөрөн хилийн худалдаа нээсэн байдаг.

Юнюйлюй хаан дотооддоо 593 онд дүү Циньюй шадыг довтолж, толгойг нь авсан бол 593-597 оны хооронд үеэл Тули хантай хэд хэдэн удаа байлджээ. Эдгээр дотоодын тэмцэлд Суй улс ихээр оролцож байв. Суй улсын хаанаас түрэгийн зарим язгууртан нарт санаатайгаар цол хэргэм нэмэх болж, Чулохоу хааны хүү Тули ханд гэхэд л олон удаа элч мордуулсанд Тули хан зөрүүлээд ураг барилдахыг гуйжээ. Суй улсын хаан хятад гүнж Да И-г устгавал гүнж өгье гэж хэлүүлжээ. Тули хан арга олж хятад гүнжийг гүжирдэв. 

Түүний мэхэнд автсан Юнюйлюй хаан хилэгнэж хатнаа хөнөөжээ. Удалгүй мэхлэгдсэнээ мэдсэн Юнюйлюй Тули хантай хэдэн удаа байлдсан байна. 597 онд Суй улс 500 морьтон илгээж Ань И гүнжийг Тули ханд өгч ураг барилджээ. Тули хан нүүж, Түрэгийн хуучин бууц Дуцзиньд ирж суужээ. Суй улс түүнд өгөх бэлэг сэлтээ ч нэмэв. Үүнд хилэгнэсэн Юнюйлюй хаан Суй улс руу элч илгээхээ зогсоож, хил хязгаарт нь байнга уулгалах болов.

599 онд Тули хан Суй улсын хаанд бичиг явуулж, Юнюйлюй хаан цэрэг зэвсгээ бэлдэж, Суй улсын Датун хотыг довтлох гэж байгааг мэдэгджээ. Энэ чимээг сонссон Суй улсын хаан цэрэг бэлтгэн Түрэг рүү довтлохыг тушаажээ.

Хатныг нь гүжирдэж, Суй улсыг довтлох төлөвлөгөөг нь задалсан зэрэг шалтгаанаар Юнюйлюй хаан баруун Түрэгийн Даду хантай холбоолон эхлээд Тули ханыг довтлов. Ах дүүс гэр бүлийг нь хядаад дараа нь Юйчжоу тойрогт халджээ. Тули хан Суйгийн элч Чаньсун Шэн-тэй дагалт 5 морьтны хамт арайхийн амь мултарч цэргийн Тунханьчжэнь хүрээнд хүрэлцэн ирэхэд Чжао Чжунцин жанжин 1000 морьт цэрэг авч яаравчлан очиж тусалжээ. Тули ханыг мөшгөж байсан Даду нэхэж байлдаж зүрхэлсэнгүй. Далимаар нь Суйчууд нууцаар Тули ханы албатуудыг дагаар орохыг ятгахад 20 мянга илүү түрэгчүүд Суй улсыг дагажээ. Энэ үед Юнюйлюй хааны дүү Дусулу 10 мянга орчим түрэг дагуулж Тули хан Жаньганьтай нийлэв.

599 оны 4.5 сард Даду хан Суй улсын хилийг уулгалахад Ши Ваньсуй тосч байлджээ. 7 сард Суй улс Гао Гун, Ян Со нарт цэрэг өгч Даду хантай байлдуулжээ. Тэдэнтэй цуг явсан Чжао Чжунцин 3000 цэрэг авч манлайлан явж байгаад Цзулишань ууланд түрэгүүдтэй таарч 7 хоног тулалдан байж зугтаалгав. Араас нь хөөж Цифуцзи хэмээх газарт гүйцэж 1000 хүн, түм гаруй мал олзлов. Яг энэ үед Түрэгийн нэмэлт хүч ирж тулалдахад Чжао Чжунцин дөрвөлжин жагсаал байр хийж 5 өдөр хамгаалж байтал Гао Гун ирж хамтдаа Түрэгийг довтолж  ухраажээ. Даду хан тулалдаанд шархадсан болотой. Зугтсан Түрэгийн цэргийг  Байдао өнгөртөл хөөж, 10 мянган түрэг өрх айл булааж, Хэнаньд шилжүүлэн суулгажээ.

Юнюйлюй хаан Тули хан Жаньганийг уулгалах нь зогсохгүй байсан тул түүнийг Хатан голоос өмнө Хэнань-д  нутаглах зөвшөөрөл өгч, Хатан голын зүүн, баруун эрэг хоорондох нутгийг бэлчээр болгож ашиглуулах болов.

Суй улсын Ян Цзянь хаан Юнюйлюй хааныг 4 замаар довтлохоор шийдэв. Тэд хөдөлж амжаагүй байхад  Юнюйлюй хаан 599.12.24 нд дэргэдийн хүмүүстээ алуулжээ. Даду хан чуулган зарлалгүй шууд хаан ширээнд суув.

"Монголын эртний түүх"