Чулохоу хааны үеийн Түрэг улс

Шаболюэ хааны үед кумоси, байси, кидан аймгийн хэргийг хамаарч ч байсан Тули шад Чулохоу 587 оны 8 сард Шаболюэ хааныг үхсэний дараа хаан ширээ залгамжилж, Еху Мохе хаан цол хүртэв. Хаан болоод Шаболюэ хааны хүү Юнюйлюй-г ябгу өргөмжилж, дараагийн хаан хэмээн зарлав. Эртний хятад сурвалжид Чулохоу-г урт эрүүтэй, бөгтөр нуруутай, хөмсөг багатай, өнгөт нүдтэй, эрэлхэг, бодлоготой нэгэн гэж тодорхойлсон байдаг. Чулохоу гэх нэрийг эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарлажээ. Эрдэмтэдийн саналаас үзвэл хятад сурвалжийн Чулохоу бол “Бухарын түүх”-ийн их хаан Чурин (Кара Чурин), түүний ябгу (еху) чимэг перс сурвалжуудын Биягу, Шава юм байна.

Түрэгийн шинэ хаанд өмнөх хааны үеэс улбаатай томоохон асуудал тулгарсан нь мөнөөх Або хан Далобяний хэрэг байлаа. Эхлээд Шаболюэ хаанд орд өргөөгөө хоослуулж, дараа нь Даду, Таньхань, Дицинь нараас дэмжлэг авч, Шаболюэ хааныг бут цохьсон ч дараа нь Шаболюэ, Ли Чэ-гийн цэрэгт цохигдсон Або хан үлдсэн хүмүүсээ дагуулан зугтжээ. Тажикийн Наршахи (899-959 он) –ийн бичсэн “Бухарын түүх”-д Бухар нутаг ус мод элбэг, гөрөөлөхөд таатай нутаг тул Туркестанаас ирсэн хүмүүс энд суурьшив. Эхэндээ тэд гэр майханд сууж байв. Сүүлдээ хүмүүс олноор ирэх болсон тул байр сууц барих болжээ. Олон хүнтэй болоод дундаасаа эмир сонгов. 

Түүнийг Абруй (Або) гэдэг. Хааны сууж байсан сууринг Пайкенд гэнэ. Хэсэг хугацааны дараа Абруй хүчжиж, энэ мужийг харгис ширүүнээр захирах болсон нь тэвчишгүй болжээ. Баян худалдаачид нутаг уснаасаа явж, Талас-д ирж, Хамукат гэдэг хот байгуулж суув. Бухарт үлдсэн олон түмэн Биягу гэж нэрлэдэг Түрэгийн захирагч Кара Чуринд элч илгээж, Абруйгийн харгислалаас аврахыг хүсэв гэсэн мэдээ үлдээжээ.

Нэгэн цагт Шаболюэ хаан ахынхаа эсрэг тэмцэж байсан Чулохоу хаан Шаболюэйтэй өсөлдөн байлдаж байсан Або ханыг устгахаар шийдвэрлэв. Энэ үед Суй улс Чулохоу хаанд хаан болсонд баяр хүргэж түүнд Суй улсын хэрэглэдэг туг далбаа, бүрээ бөмбөр нэлээдийг бэлэглэжээ. Чулохоу бэлгийг хүлээн аваад баруун зүгт Або-г дайлахаар мордов. Або-гийн суугаа газар очихдоо Чулохоу Суй улсын туг далбааг хийсгэж очсонд Або хууртаж, Суй улсын их цэрэг ирж байна гэж бодоцгоож,  Або-гийн цэргүүд олноор Чулохоу-гийн талд оржээ. Чулохоу Або-г баривчлав.

587 оны 8/9 сараас 588 оны 7/8 сарын хооронд Або ханыг устгасан Чулохоу хаан цэргээ авч цаашлан Ираныг довтлохоор аян дайнд морджээ. Ираныг довтолсон Чулохоугийн цэргийн тоог сурвалжуудад янз бүрээр тэмдэглэсэн байдаг. Табарын түүхэнд Шава хаан 300 мянган цэрэгтэй гэсэн бол Фирдоусийн “Шахнаме”-д Савэ шах 1200 заантай 400 мянган цэрэгтэй байсан гэж, Абу Сансур Ал-Та”алибигийн Персийн хаадын түүхэнд Шаба шах Ираныг эзлэхээр 100 мянган морьт цэрэгтэй Балхыг чиглэн айсуй гэж бичжээ.

Түрэгийн хаан Ираны пахлаван хоёр биечлэн тулсан Гератын байлдаанаас өмнө Ираны Хормизд хаан уран арга хэрэглэсэн байна. Тэрээр Бахрамын цэрэг тулалдах газраа сонгох хүртэл Түрэгийн хааныг мэхлэхээр шийдэж ордны шадар Хоррад Борзиныг Шава руу илгээжээ. Энэ үед Ираныг захирч байсан Хормизд Туркзад (Hurmuz 579-590 он) хаан бол Баруун Түрэгийн Истеми ябгу-гийн зээ хүү байлаа.

Ираны өмнөөс дайнд мордохдоо Бахрам зөвхөн дөчөөд настай хашир туршлагатай 12 мянган цэрэг сонгож, хааны сангаас зэр зэвсэг авч, хүн морио өвч хуяглаж морджээ.

Бухарын Пайкенд цайзаас Чаржоугаар дайрч Амудъяаг гаталсан түрэгүүд Хоррад Борзины уран ургад автаж, өрнө зүг давшилгүй, өмнө зүг эргэж, Герируд мөрнийг өгсөж Гератын Герийн талд ирэхэд Бахрамын цэрэг хэдийнээ тэнд ашигтай байр эзэлсэн байв.

Гэнэт ийнхүү Ираны цэрэгтэй тулгарсан түрэгүүд Бахрамын бодлого, төлөвлөсөн байрт автаж, 9 цаг хэртэй нөрлөн байлдсаны эцэст хавцалд шахагдан ялагдсан бөгөөд Бахрамын харвасан суманд Чулохоу хаан оногдож үхэв. Ялагдсан түрэгүүд эмх замбараагүй зугтлаа.  Бахрамын гарт хэмжээлшгүй их олз орсны дотор хааны алтан титэм хүртэл байжээ. Гератэд  нэг сар саатахдаа Бахрам олсон олзоо 250 мянган тэмээнд ачуулж Хормизд шах руу илгээсэн гэдэг.

Хаанаа алагдсныг сонссон Пармод бас л 100 мянган цэрэгтэй Жэйхун мөрнийг чиглэж давшжээ. Бахрам цэргээ авч Хорасан мужаас нэмж цэрэг аваад Балхаас 2 өдөрчийн газарт Пармодын цэрэгтэй тулгарчээ. Гэвч Пармод ялагдан олзлогдож Хормизд руу очин гэрээ байгуулан нутагтаа буцжээ.

Персийн сурвалжуудад Пармодыг Чулохоу хааны хүү гэдэг. Табарын түүхэнд Пармодыг Нили хан гэдэг. Хэрэвзээ Нили хан бол хятад сурвалжид түүнийг Або хан Далобяний хүү гэж тэмдэглэжээ. Нили ханыг 602 онд Зүүнгарын өндөр тэрэгтнүүд довтолж бутцохисон билээ.