Монголын Юань улсын хаад – Есөнтөмөр хаан

Есөнтөмөр бол Хубилай хааны хүү, хунтайж Чингимийн ахмад хөвүүн, Гамалагийн хөвгүүн бөгөөд 1276 онд төржээ. Түүний эх нь хонгирад удмын Буян Хэрмиш хатан.

Түүний эцэг Гамала нь 1292 онд эцэг Чингимийг нас барсны дараа Жин ван цол хүртэж умард говийг захиран суудаг байсан ба хаан ширээний төлөө дүү Төмөртэй өрсөлдөөд амжилт олоогүйн улмаас түүний хүүхдүүд хаан ширээ залгамжлах боломжгүй болжээ. 1302 онд Гамала жин ван хорвоогоос халихад  Есөнтөмөр жин ван цолыг өвлөн авчээ.

1323 онд чинсан Тэмүдэрийн өргөмөл хүү Тэгш нар төрийн эргэлт хийхээр хэлэлцэн Монгол нутгаа захиран суусан ван Есөнтөмөрт элч илгээн “хэрэг бүтвэл чамайг хаанд өргөмжлөнө” хэмээн хэлүүлэхэд тэр эс зөвшөөрөн элчийг гянданд хорин муу мэдээг Шадбал хаанд дуулгахаар  Шанду тийш сэм хүн илгээжээ. Вангийн илгээсэн хүн Шандуд хүрэхээс өмнө Шадбал хаан нийслэл Дайду тийш хөдөлж яваад хэдийн хорлогджээ.

Ингээд 1323 оны 10 сард Хэрлэн мөрний хөвөөнд Есөнтөмөр их суурийг залгамжлан аваад Гэгээн хаан Шадбалыг хороосон хүмүүсийг үлдээлгүй цаазаар авав.

1324 онд Есөнтөмөр хаан Байжугийн хөвүүн Дармаширийг түмний ноён, Майжуг ван, Додог зүүн гарын чинсан, бусад ноёдыг шадар түшмэлээрээ томилон алт, мөнгө эд эрдэнэсээр шагнан мөн урьд Тэмүдэрийн хилсээр шийтгэж цол хэргэмийг бууруулсан ноёдыг цагаатган амьд үлдснийг нь эргүүлэн авч, үхсэн нэгнийг нь нэхэн өргөмжилжээ. Үүнд монголын ихэс дээдэс ихэд талархалтай хандсан ба түүний хаанчлалын үед улс гэр харьцангуй тогтвортой тайван байв.

Мөн онд Бабухан хатнаа их хатанд өргөмжлөн хүү Ашидхэвийг хунтайж өргөмжлөн алтан тамга шагнан түүний ордныг хамгаалж байсан 3000 цэргийг 17000 болтол өсгөсөн байна.

1325 онд хаан зарлиг буулган ган гачиг ба үер усны аюулд автсан газар орны гааль гувчуурыг нэг жил эс авав. Есөнтөмөр хаан төрийн хэрэгт эрдэмтэн мэргэдийг хэрэглэж байсны нэг нь нэрт орчуулагч хөгжмийн зохиолч Аргуй. Тэрбээр хятадын соёлд нэвтэрхий , хэл бичгийн өндөр боловсролтой нэгэн тул түүнийг бичгийн яамны дэд сайдаар ажиллуулж байжээ. Тэрээр “Засагт туслах нэвтэрхий толь” зэрэг хэд хэдэн түүхийн зохиолыг монголоор орчуулснаас гадна түүний зохиосон хөгжмийн зохиолууд бидний үед өвлөгдөн ирснээс хамгийн алдартай нь “Сарны дуулал” хэмээх 16 бадаг зохиол.

1327 онд Есөнтөмөр хааныг дээд гийслэл Шанду хотод явахад Бүсэйн нэрт ван амьд ирвэс, арсланг бэлэг болгон барихад  түүнийг ихэд шагнажээ.

Есөнтөмөр хаан 1328 онд 8 сард Дайду хотноо наснаас нөгчжээ. Тэрээр 5 жил хаан суужээ.