Монгол нутагт Уйгурын хожуу хаант улс байгуулагдсан нь

Монгол нутагт буцаж ирсэн Түрэгүүдээс зугтаж 690 онд Уйгарын хаадын удмынхан түүнийг дэмжигч хэсэг бүлэг овгууд болох Токуз огузын циби, секир, хунь зэрэг аймгийн хамт Тан улсын баруун хязгаар Хэси-гийн хонгил, Лун-ю мужийн зүгт нүүсэн билээ. Тан улсад Уйгуруудыг дагуулж ирсэн Түрүү Уйгарын хаан Дуцзечжи хаан 695 оны дундуур нас баржээ. Түүнийг залгамжилсан Фудифу-г 719 оны 9 сард үхсэн гэж сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Фудифу Чишуй цэргийн тойргийн ахлагч байснаас гадна Хэси-гийн цэргийн захирагчийн дэс тушаалтай байжээ. Фудифугийн дараа Хэсигийн Уйгарыг Чэнцзун залгамжилж, 719 оноос 727 он хүртэл Тангийн хаанд алба хашжээ.

Сюаньцзун хааны Кайюань оны (713-741) дундуур Уйгурууд аажмаар хүчирхэгжиж Лянчжоугийн дуду Ван Цзюньчэ-г алж баруун хязгаараас Чанань ордог худалдааны гол замыг таслав. Сюаньцзун хаан тэгэхэд Го Чжи нарыг дайлаар морд гэж зарлигджээ. Уйгурууд харин ухарч Удэцзянь ууланд бэхэлж суусан байна. Тухайн үйл явдал 727 оны 9 сард болжээ.

Тангийн Ван Цзюаньчэ гэдэг түшмэл тэднийг ийн босоход хүргэжээ. Уйгур, циби, сыцзе, хунь аймаг Хэсигийн хонгилд ирсний дараа тус нутгаар Ван Цзюаньчэ аялж явжээ. Нүүдэлчид бага тушаалын түүнийг үл тоосон гэдэг. Үүнд тэрээр хорсч атгаг санаа агуулах болжээ. Хожим тушаал дэвшиж Хэсигийн амбан захирагч болоод тус нутагт сууж байсан нүүдэлчдийг буруу сэтгэх болов хэмээн гүжирдэж эхлэв. Түүний шахалт дарамт хэрээс хэтэрсэнд 4 аймгийн нүүдэлчид зөвлөлдөөд хааны ордонд гомдол гаргажээ. Шалгалт гарав. Ирээд нөхцөл байдалтай танилцахад нүүдэлчид өөрийн зөвийг баталж чадсангүй. Энэ хэрэг харин ч нэрмээс болж тэдний толгойлогч нарыг баривчилжээ. Ханхайн их тутук Уйгурын Чэнцзуныг Жанчжоу-д, Хунь аймгийн Дадэ-г Цзинчжоу-д, Хэлань-ний тутук Циби Чэнминь-ийг Тэнчжоу-д, Лушаний тутук Сыцзе Куйго-г Цюнчжоу-д тус тус цөлжээ. Уйгарын Чэнцзун цөллөгт очоод үхжээ. Оронд нь чих зөөлөн Фудинань гэгчийг томилжээ. Чэнцзун алагдснаар түүхэнд анх тэмдэглэгдсэн Уйгарын эзэн Шигянь иркиний шууд удам тасарсан бололтой. 

Гэхдээ Чэнцзуний эцгийн талын томоохон язгууртан энэ үеэс эхлэн Уйгурыг захирч эхэлсэн байна. Чэнцзунийг хөнөөсөнд эгдүүцсэн  ураг төрлийн Хошу овог аймгаа цуглуулж эхлэв. Нэгэн удаа Ван Цзюаньчэ Сучжоу дахь түвэд нар луу явж таарав. Тэгэхэд нь Хошу отож бүгж байгаад Ван Цзюньчэ-г барьж хороолоо. Дараа нь Уйгурууд Ганьчжоу хавийн газрыг эзэлж нэлээд хугацаанд эрхшээлдээ байлгаж Тан улсын баруун зүгийн орнуудын харилцааг тасалжээ. Гэвч тус бүс нутагт удаан суувал Тангийн цэрэгт цохигдох нь гарцаагүй тул Хошу, Түрэгийн Билгэ хаантай зөвшилцөж уугуул нутгаа тэмцэн Өтүгэндээ буцжээ.

Хэси нутагт гуч гаран жил нутагласан уйгуруудаа толгойлон нутагтаа ирсэн Тангийн Ханьхайн цэргийн хэргийг мэдэгч Хошу нэг их удалгүй үхжээ. Түүний орыг Гули Пэйло залгамжлав. Уйгурын ноёлох ураг түүний харъяатууд 727 онд Түрэгийн хожуу хаант улсад буцаж ирснээс хойш 739 он хүртэл ямар үйл явдал Уйгурт болж өнгөрсөн талаарх баримт мэдээ үл олдоно. Харин 739 оноос хойшхи үйл явдлыг Монгол улсын нутаг дэвсгэрээс илэрсэн Могойн шинэ ус, Тариатын бичээснээс харах боломжтой.

“Могойн шинэ усны бичээс”-т “Түрэг улсын хаан яг 50 жил хаан суусан... Түрэг улсад миний хорин зургаан настайд ... тэнд бойла... орд дахин буулаа. Есөн огуз иргэн минь цуглаж нэгдээд сонгов Күл Билгэ хаан” гэж бичжээ.

Эдгээр мөрүүд 739 онд Түрэгийн хожуу хаант улс, түүний гол харъяат аймгууд тогуз огузын түүхэнд чухал үйл явдал болсныг мэдээлж байна. Эн тэргүүнээ Түрэгийн Тэнгри хаан баруун гарын шад болох авга ахыгаа хуурч авчраад алсан билээ. Чухам хэзээ болсныг дээр дурдсан “Могойн шинэ усны бичээс” тодруулж байгаа юм. Учир нь түүхэн баримтаар токуз огузууд Түрэг улсын засаг захиргааны хуваарь ёсоор баруун гарын шадад (тардуш) багтдаг. Тэгэхээр Тэнгри хаан Түрэг улсын гол хүч болсон токуз огуз аймгуудыг захирдаг Тардушыг алсан нь эсрэгээрээ токуз огуз нарт завшаан болжээ. Завшааныг ч алдалгүй Уйгурууд өөрийн удирдагчаа сонгосон нь түрэг бичээст тэмдэглэгджээ. Гэхдээ Он уйгурын тэргүүлэгч Гули Пэйло түрэгийн Тэнгри хаанд хүчээ өгсөн хэвээр байв. Үүнийг “Тариатын бичээс”-ийн 20-р мөр гэрчилж байна. “...нэрлэв би. Могой жил хорин найман насандаа би түрэг улсын дотор будлив. Тэгээд мөхөх дөхлөө би”

741 оны 8 сард Түрэгийн зүүн гарын шад (төлис) Панькю тегин Тэнгри хааныг довтолж алсан билээ. Чухам Панькюэ тегин Түрэгийн гол орд Билгэ хааны онгон тахилын байгууламж байрлах газрыг дайлахад хааны ордонд алба хашиж байсан Моюнчур гэнэтийн довтолгоонд өртөж амиа алдах шахсанаа ийнхүү санагалзан өгүүлсэн хэрэг. Мэдээж түүнийг  аав Түрэгийн тардуш шад, тогуз огузын хаан, арван уйгурын Гули Пэйлогоос түрэгийн Тэнгри хаанд хүчээ өргөж байгаагын илрэл болгон явуулжээ. Нэгд хараат түшмэгээ батлах, хоёрт хүчээ өгч байгаагийн илрэл болгон захирагдах сурвалжтнууд эзэндээ үр хүүхэд, ах дүүгээ илгээдэг ийм ёс өрнө, дорнын эртний түүхэнд элбэг.

Панькюэ тегиний довтолгооны дараа түрэгт хоромхон зуур хэдэн хаан солигдож, ялангуяа Гуду ябгу хаан сууснаар үйл явдалд харь аймгууд оролцох болсон байна. Хэдэн жил дотор зуураа том үйл хэрэгт бэлдэж байсан Гули Пэйло энэ үеийг ашиглахаар шийдэв. 742 оны намар Уйгурууд хүчээ нэгтгэж Гуду ябгу хааныг довтолж сөнөөв. Тухайн үйл явдлаар Уйгурын шинэ үе эхэлсэн билээ.    

Түрэгийн Гуду ябгу хааныг алаад дараа нь Басмилийн Ши-г Иши Хэла Пицзя хаандөргөж Гули Пэйло, Пицзя Шеху нар өөрсдийгөө зүүн баруун ябгу болгожээ. Түрэгүүд Панькюэ тегиний хүү Усумиши-г (Озмыш тегин) хаан өргөмжилж, түүний хүү Гэлачи-г баруун гарын шад болгов. Тангийн хаан элч илгээж хятадад дагахыг ятгав, Усимиши түүний үгийг сонссонгүй, гэвч түүний түшмэд санал нэг биш байжээ. Түрэгүүдийг зөвлөлдөж байх зуур басмил болон бусад 3 аймаг нэгдсэн хүчээр Озмыш тегинийг довтлов. Озмыш тегин зугтааж түүний тардуш Гэлачи нар 5000 өрхөө дагуулан Тан улс руу зугтааж оджээ.

Тариатын бичээс “.. Озмыш тегин дахин хаан болов. Хонин жил (743 он) би дахиж цэрэглэсэн “ гэж мэдээ байгаа нь Озмыш тегин нэг тулалдаанд ялагдсан ч хүчтэй хэвээр байжээ. Тэр үед Монгол нутагт хоёр хаан зэрэгцэн орших болжээ.

Могойн шинэ усны бичээст “Озмыш тегин түрэгт хаан суусан хэвээр гэж сонсоод Баянчур би хонин жил цэрэглэв. 6 сарын 6 –нд хоёрдохь удаагаа түүнтэй тулалдав” гэсэн агуулгатай мэдээнээс үзвэл уйгурууд дангаараа эсвэл басмилтай хамтарч 743 оны 7-р сарын 2-нд түрэгтэй дахин байлджээ. Энэ туладаанд хэн ч ялаагүй бололтой. Учир нь Озмыш тегинийг дөнгөж 744 онд устгасан тухай хятад сурвалж болон Орхоны дурсгалууд мэдээлдэг.

Түрэгүүд дахиад сэргэхийн тулд шинэ хаанаа сонгов. Энэ удаа Озмыш тегиний дүү Баймэй Хулуньфу-г 744 оны 10 сард хаан болгожээ. Озмыш тегинийг устгасны дараа Уйгурын холбоотнуудын дунд зөрчил гарав. Уйгурууд түрэгийн ашина удмаас гаралтай Басмилийг хааныг хялайх болов, харин Карлукыг дотночлох болжээ.

Гули Пэйло Карлукын Билгэ ябгутай үгсэж 744 оны 9 сарын 27-ноос 745 оны 2 сарын 5-ны хооронд Басмилийн Ашина Седе хааныг гэнэт довтлоход тэр эхлээд зугтааж уугуул нутаг Бешбалыкт хүрчээ. Нутаг ойроороо карлукууд дахин довтолсонд Седе хаан аймгаа хаяж Тан улс руу зугтсан байна.

Карлукууд Седе хаантай хөөцөлдөж байх хооронд Гули Пэйло 744 оны намар эсвэл өвөл өөрийгөө хаанд өргөмжлөв, Гудолу Пицзя Цюэ (Кутлук Билгэ Күл) хаан хэмээх нэр хүртжээ. Дараа жилийн хаврын тэргүүн сар хавьцаа (745.2.6-28) Кутлук Билгэ Күл хаан түрэгийн сүүлчийн хаан Баймэй Хулуньфу-г алж толгойг нь Тан улсад илгээжээ.

Говийн ард шинэ Уйгур улсын хаанд ялагдсан түрэгүүдийг Тан улс довтлохоор шийдэв. Тангийн хаан Шофаны захирагчид цэрэглэн очиж тэдний самууныг ашиглахыг тушаажээ. Шофаны захирагч Ван Чжунсэ 745 оны 2 сард Сахөнэйшань уул хүрч Апа тархан тэргүүтэй түрэгийн зүүн гарын 11 овгийг довтолж бут ниргэжээ. 745 оны 4 сард Түрэгийн Билгэ хааны хатан Кутлук Пофу (Тоньюкукын охин) харъяат ард иргэдээ авч Тан улсад ирсэн байна. 734 оноос төрийн хэрэгт оролцож явсан энэ хатныг Тан улс дотно үзэж бинго фужэнь (хараат улсын хатан) цол өргөж жил бүр 200000 оо энгэсэг шагнаж байхаар болжээ. Түрэгийн сүүлчийн овог игдирчүүд 745 оны 6 сард зэвсэг бариад Моюнчурт довтлож ялагдав. Түрэгийн төр ийнхүү мөхжээ.

Гол дайснаа дарж авсан Кутлук Билгэ Күл хаан дараагийн алхмаа хийлээ. Тариатын бичээст “хожим нохой жил (746.1.26-747.2.13) Үч Карлук явган санах болж зугтан Он ок-д одож хургав” гэсэн мэдээ байдаг. Гули Пэйло хаан хэргээ гүйцэлдүүлсний дараа холбоотонтойгоо дахиад муудалцаж, далимдуулан тэднийг довтолж нутгаас хөөснийг эл мэдээ харуулж байна.

Эхлээд түрэг, дараа басмил, сүүлд Карлукыг үлдэн хөөхдөө Гули Пэйло хаан Монголд нутаглаж байсан бусад аймгуудын хүчийг авч байж сая үүнийг гүйцэлдүүлсэн байж таарна. Эс тэгвээс дээд тал нь 6 ихэнх үедээ 5-хан мянган цэрэг байлдааны үед жагсааж чадах дундаж аймаг ийм том үйлийг гүйцэлдүүлж чадахгүй нь мэдээж. Тэгээд ч Уйгурт хүчээ өгч байсан аймгуудын тухай баримт орхон бичгийн дурсгалд үлдсэн байдаг. 

“Тариатын бичээс”-ийн “... гахай жил Есөн татар... дараа нь есөн Буйруг, таван сэнгүт, харъяат иргэн бараалхав, эцэг хаанд өчив: эцэг, өвөг нэртэй буй хэмээв. Өтүгэн нутаг танд буй, энд ябгу нэрлэгдэв” гэсэн мэдээ, “Могойн шинэ усны бичээс”-ний “...гахай жил Есөн татар иргэн... иргэн... Тай Билгэ тутукыг ябгу нэрлэв” гэсэн хоёр мэдээ бие биенийхээ дутууг нөхдөг. Тиймээс “ гахай жил Есөн татар, Байырку зэрэг олон аймгийн тэргүүн дараа нь Уйгур улсын түшмэд-есөн буйруг, таван сэнгүт хийгээд Уйгуур улсын харъяат иргэд ирж бараалхан эцэг Кутлук Билгэ Күл хаанд “уйгурууд эцэг өвгөдийн үеэс нэртэй бөлгөө, одоо Этүгэнийг  та нар эзэлжээ” хэмээн өчиж дагаж явахаа илэрхийлэв. Уйгурын хаанаас олон аймгийн тэргүүн дотроос үнэн хүчээ өгсөн Байырку аймгийн Тай Билгэ тутукыг тэнд ябгу нэрлэж улсын хэрэгт туслуулсан хэмээн нэгтгэн сэргээж болох юм. Үүнээс үзвэл 742-746 онд Уйгуртай эвсэж Түрэгийг мөхөөж, басмил карлукыг Монголоос хөөлцсөн аймагт Есөн татар, Байырку нар эхний ээлжинд багтаж байна. Үүнээс гадна Буку, Тонра, Хунь, Сёкир, Эдиз зэрэг аймаг эн тэргүүнд Уйгурт хүчээ өгч байсан юм.

Уйгур улсыг үндэслэгч Гули Пэйло буюу Кутлук Билгэ Күл хаан 747 оны хоёдугаар хагаст үхжээ. Хүү Баянчур (Моюнчур) нь Уйгурын хаанд суув.

"Монголын эртний түүх"