Хожуу Уйгурын хаант улсын Бөгү хаан (759-779)

Баянчур хааны хүү Идицзянь буюу Бөгү (Моуюй) аавынхаа суурийг Тэнгэр цолтойгоор залгав. Тэнгэр хааны төр барьсан жилүүдэд Уйгур улс хүчирхэгжлийнхээ туульд хүрсэн байна. Тэнгэр хаан Пүгү Хуайэнь-ий охиныг хатнаа болгожээ. Тэр охиныг талийгаач хаан эцэг Баянчур гуйж байсан тул Тангийн хаан ёсоор болгожээ. Бөгү хаан уламжлал ёсоор Хятад лугаа элчин харилцааг үргэлжлүүлж байв.

Шы Сыминий хүү Шы Чао-и-гийн бослого дарагдаагүй хэвээр байсан тул Дайцзун хаан ширээнд суумагцаа 762 оны 9 сард тайган Лю Цинтань-ийг Бөгү хаанд илгээж цэрэг илгээхийг гуйжээ. Тангийн шинэ хааны анхны элчийг Бөгү хааны ордонд ирэхээс өмнө Шы Чао-и “Тан улс үлэмж хохирол үзэн хаангүй болоод үймээн самуун дэгдсэн тул Бөгү хаан хятадад очиж улсын эрдэнэсийг нь булааж авах хэрэгтэй” хэмээсэн мэдээ ирүүлсэн байлаа.

Бөгү хаан цэргээ өмнө зүгт аваачин байрлуулж Тан улсын өр зүрх болсон Чанань хот руу гэнэтийн довтолгоо хийхэд бэлтгэж байв. Дайцзун хааны элч Лю Цинтань 762 оны 10 сард Бөгү хаанд бараалхахад хаан элчийг илэрхий доршоож “Тан улс мөхсөн гэсэн. Юун элч хаанаас ирээ вэ?” гэж тавлан асууж байжээ. Цинтань эргэлзэлгүй тэр доор нь хаандаа элч илгээж “Бөгү хаан хятадыг дайлахаар төлөвлөж байна” гэсэн түгшүүрт мэдээ хүргүүллээ.

Тэр үед Уйгурууд хэдийн хил нэвтэрч Тангийн 3 хотод ороод байлаа. Хятадын доройг илт мэдэх болсон Уйгурууд энэ удаа илүү зоримог алхам хийн Бөгү хаан өөрөө Тан улсын гүн рүү биеэр цэрэглэн мордсон байна. Бөгү хааны ордонд байсан элч Лю Цинтань Уйгурын 100000 цэрэг Тангийн хил рүү мордсон хэмээх нууц мэдээлэл Тангийн төрийг айдаст автуулан 762 оны 9 сард түшмэл Яо Цзы-г илгээж Уйгуруудыг танадахыг даалгажээ. Дайцзун хаан хэрэг явдал маш ноцтой болсныг мэдээд Бөгү хааныг ятгуулахаар хадам эцэг Пүгү Хуайэнь-ийг илгээв. Энэ нь Тангийн талд нааштайгаар эргэж Бөгү хаан тусгай элчийг мордуулан Тан улсад тусалж бослогыг дарахаа амлажээ.

Дайцзун хаан хожим хаан ширээ залгамжилсан Юн ванг Тангийн цэргийн щрөнхий захирагчаар томилов. Яо Цзы-г цэргийн захирагч болгон дэвшүүлжээ. Уйгурын цэрэг Лоян хотыг босогчдоос чөлөөлөхөөр дорно зүгт Шаньчжоу хот руу Тангийн цэргийн хамт хөдлөн хотын хойд талд нуувчинд байрласан байна. Түүний дараа Уйгурын зүүн шад, Пүгү Хуайэнь-ий хамт давшив. Зүүн шад Шы Чао-гийн туршуулыг барьж Дайцзун хаанд хүргүүлж, 11 сарын 20-нд Уйгур Тангийн цэргүүд Лоян хотыг босогчдоос чөлөөлсөн байна. Маш их хүн үрэгдсэн гэдэг. Нэгэн сурвалжид босогчид 60000 хүнээ алуулж, 20000 хүнээ олзлуулсан гэжээ.

Бөгү хаан Шар мөрний эрэгт бууж 3 сар суув. Энэ хугацаанд тэр хавийн ард иргэд уйгуруудын дээрэм тонуулд машид нэрвэгдэн зовсон байна. Бөгү хааны цэрэг Пүгү Чан-гийн хамт Шы Чао-и лугаа үргэлжлүүлэн тулалдаж 2000 ли газар цус урсгав. Эцэст нь бослогын жанжин Хуайсянь Шы Чао-и-гийн толгойг авснаар Хэбэй муж түвшин амгалан болж, 7 жил үргэлжилсэн Хятадын дайн самууныг Бөгү хааны Уйгурууд эцэс болгожээ.

765 оны зун Пүгү Хуайэнь Тан улсын эсрэг бослого гаргав. Тэрээр Хятадыг дайлуулахаар Уйгур, Түвэдийг ятгаж байсан боловч удалгүй нас баржээ. 765 оны намар Бөгү хааны дүү тутук цолтой Хэ Хулу, Пүгү Хуайэний бослогыг дэмжихээр Тан улсад цэрэгтэйгээ ирээд сууж байв. Тангийн сайд Гао Цзы түүнийг Түвэдтэй байлдуулахаар ятгаж чаджээ.

Тэр үед Тангийн хаан Түвэдтэй байлдахаар их цэрэг хөдөлгөсөн байсан ба 765 оны өвөл Уйгурын цэрэг Шофаны цэргийн тойргийн захирагч Бай Юаньгуан-ий цэрэгтэй Линтай-д нэгдэв. Цас бужигнан тэнгэр харанхуйлсан тул Түвэдийн цэрэг хүрээгээ хаагаад сэрэмжгүй байх үед нь Уйгур Тангийн цэрэг дайран орж, 50000 хүнийг цавчин хаяж, 10000 хүнийг олзолжээ. Мөн адуу, тэмээ, үхэр, хонь олныг хураан авав. Түвэдийн олзонд байсан 5000 хятад өрхийг чөлөөлсөн байна. Пүгү Хуайэний ач Пүгү Минчэнь дагаар оржээ.

768 оны 8 сард Уйгурын элч Тан улсад ирж Бөгү хааны хатан таалал төгссөнийг мэдэгдсэнд Тангийн хаан тэр даруй Сяо Шинь тэргүүтэй элч нарыг гашуудал илэрхийлүүлэхээр илгээв. 769 онд Дайцзун хаан Пүгү Хуайэний өөр нэг нас бага охин Чунвэй гүнжийг Бөгү хааны хатан болгох зарлиг буулгажээ. Пүгү бэрийг хүргэх элч Ли Хань-д 20000 хэсэг торго өгч 769 оны 7 сард сайд нар аян замд үджээ. Тэр үед ужиг дайн самууны дараа Тан улсын албан татвар замын зардалд хүрэлцэхгүй байлаа. Дээд түшмэд аянд тэмээ унаж явахаас аргагүй болжээ. Ли Хань нар Хар балгасанд очиход Уйгурууд мөн л адуу худалдан авах үнээ нэмэх шаардлага тавьжээ. Ли Хань сүрдээд шантарсан байна. Харин түүний туслагч Дун Цзинь тэднээс юу ч авахгүй хэмээн бат зогссоноор дипломат ялалт байгуулан уйгуруудаас хүндлэл хүлээж чаджээ.

770-774 онуудад Бөгү хаан Тан улсад жил дараалан элч илгээж байв. Дайцзун хаан элч нарын шахалтаар Уйгурын элч нарын нэг удаа аваачсан 10000 адуунаас 6000-ыг л худалдан авч байх зарлиг буулгахаас аргагүйд хүрчээ.

778 онд Уйгарууд Дуншин-ыг довтолж Тайюаньд цөмрөн орсонд Хэдунь-гийн цэргийн захирагч Янцюй-н дэргэд тулалдаад 10000 цэргээ алуулж бүрэн ялагджээ. Дайчжоу-гийн цэргийн захирагч Чжан Гуаншэн Ян Ху Гу хөндийд уйгуруудыг ялж хойш буцаав. Тэр онд Тан улсын Дайцзун хаан таалал төгсөж, Дэцзун хаан ширээнд суужээ.

779 онд Дэцзун хаан Лян Вэньсю-г Уйгурт илгээж Дайцзун хаан таалал төгссөнийг дуулган хоёр улсын харилцааг сайжруулахыг дуртгажээ. Бөгү хаан Тангийн шинэ хааны зарлиг хүлээн авахдаа элчид ёслохоос татгалзсанбайна. Тэр үед согдууд Бөгү хааныг Тан улсыг гашуудалтай байхад нь довтлохыг ятгаснаар хаан бүх цэргээ хил дээр төвлөрүүлэхээр шийдэв. Сайд Дуньмохэ дагань (Тун Бага Таркан ) холын аян Уйгур улсыг доройтуулах тул аянд гарахаас татгалзах нь зүйтэй хэмээсэн боловч Бөгү хаан түүний үгийг хүлээн авсангүй. Тун Бага хилэгнэн хааныг довтолж хороосон гэх боловч зарим сурвалжид түүнийг хятадаас хахууль авсан тул ийнхүү үйлдсэн гэдэг. Ямар боловч тэр Бөгү хааныг хороогоод зогссонгүй хааны шадар зөвлөгч 2000 орчим согд хүнийг хөнөөж, өөрийгөө Хэгу Дулу Бицзя (Билгэ) хаан өргөмжлөв.

“Монголын эртний түүх”