Монгол оронд Түрэг төр сэргэн мандсан нь

Зүүн түрэгийн сүүлчийн хаан Сэли Тангийн цэрэгт баригдаж 530 оны 5 сарын 19-нд Чанань хотод хүргэгдснээр Зүүн Түрэг мөхөж, Сэли хаан төгсгөл болжээ. Түүний иргэд хэсэг нь Сеяньто руу явж, хэсэг нь Дорнод Туркестан руу нүүн одсон ч Тан улсад дагаар ирэгсэд бум илүү хүн байлаа гэж сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Эдгээр түрэгүүдийг Тан улс олон тойрогт хувааж ашина Сымо-д захируулав.

360 оноос 50 жилийн турш түрэгүүд Тан улсын мэдэлд байхдаа 679-681 онуудад 2  ч удаагийн бүтэлгүй бослогын дараа тэд дахин зэвсэг барьж тэмцжээ. Энэ удаа бослогыг ашина ургийн язгууртан Юньчжун мужийн шэли овгийн тэргүүн, Сэли хааны төрөл Гудолу Кутлук  Эльтерес толгойлов.

Өмнөх бослогыг амжилттай дарсан Тан улсын хилийн тойргийн захирагч Иньшань уулаар тэнүүлчилж яваа цөөхөн оргодол цэргүүдийг эхлээд нэг их тоогоогүй гэдэг. Энэ завшааныг Кутлук амжилттай ашиглажээ. Анх 27 турхаг цэрэгтэй шэли тойргоос оргож боссон тэр удалгүй 700 цэрэгтэй болов. 683 оны зун гэхэд түүнийг дагагчдын тоо 5000 хүрчээ. Хамгийн гол нь энэ хугацаанд ашидэ овгийн язгууртан Тоньюкук ( Юаньчжэнь) түүнтэй нэгджээ.

Дагаар ирсэн түрэг иргэд, цугларсан цэргийн тоо өсч бас түрэгийн томоохон ургийн язгууртан ирж нэгдсэн тул Кутлук, Тоньюкук нар засаг захиргааны зохион байгуулалт авч хэрэгжүүлжээ. Тоньюкук энэ ажлыг сэдэж хэрэгжүүлсэн байна. Күлтегиний бичээсээр Кутлук хаан улс орноо эцэг өвгөдийн төр ёсоор эмхэлж, төлис, тардуш тохинуулж ябгу, шад томилжээ.

Кутлукийн цөөн цэрэг эхэндээ Тан улс руу цөөн хүний хүчээр бага хэмжээний дайралт хийж байсан нь хоол хүнс, агт морьд, зэр зэвсгийг аль болох хохирол багатай олзлоход оршиж байлаа.

Бусад хүчирхэг овгийн толгойлогчид түүнийг дэмжиж, цэргийн тоо өссөний дараа түрэгүүд Тан улс руу харьцангуй их хүчээр халдах болов. 683 оны 4 сарын сүүлээс 6 сар дуустал хоёр сар үргэлжилсэн Тан улстай хийсэн байлдааны дараа түрэгүүд Иньшань уулын өвөр бэлээрх Тан улсын хэд хэдэн тойргийг довтолж, захирагч түшмэдийг нь алж устгаснаар өөрсдийн мэдэлд Иншань уулаас Хатан гол, цагаан хэрэм хүртэлх зурвас нутгийг тусгаарлаж авчээ.

Найман жилийн дотор (682-689 он) Кутлук нарын түрэг босогчид Тан улстай 24 удаа их бага хэмжээгээр зэвсэг зөрүүлжээ. Энэ бүх зэвсэгт мөргөлдөөнд Кутлук бүгдэд нь оролцоогүй бололтой. Учир нь Күлтегиний бичээст Кутлук Тан улсаас гадна Тогуз огуз, Китан, Татаби зэрэг хөршүүдтэйгээ байлдсан, 47 удаа цэрэглэж, 20-д нь ялсан гэжээ. Тоньюкукийн бичээсийн 49-р мөрд харин Кутлукийг  17 удаа Тан улстай хатгалдсан гэж бичжээ.

Тан улс баруун хилээсээ Чан Чжи жанжинг дуудаж хойд хил рүүгээ илгээв. Чан Чжи анх 686 онд түрэгүүдтэй тулалджээ. Тэр жил Тан улсын хилд халдсан түрэгүүдийг хатан хааны зарлигаар мөшгиж явсан Чан Чжи, Лянцзин гэдэг газар гэнэт түрэгийн 3000 цэрэг байр хийсэнтэй таарчээ. Чан Чжи 200 морьтны хамт шууд түрэгийн байлдааны жагсаалын төв рүү довтлон орж тулалдах зуураа нар шингэхийн хамтаар буудалласан хүрээндээ түүдэг гал асааж туслах цэрэг ирсэн мэт дүр эсгэжээ. Үүнд хууртсан түрэгүүд ухрав.

Дараа жилийн 3 сард Кутлук, Түньюкук нар Чанпинийг довтолжээ. Тэднийг Чан Чжи үлдэн хөөжээ. Мөн 7 сард түрэгүүд Шочжоу тойрог руу довтлов. Чан Чжи тэднийг Хуанхуадуй ууланд довтолж ихэд ялж, 40 ли (17.8 км) газар хөөжээ. Ялагдсан Түрэгүүд говийн ард ухран гарав. Чан Чжи-гийн нэгэн туслах Цюань Баоби гэгч 13000 шилдэг цэрэг авч түрэгийг мөшгөжээ. Тэрээр урьдаар туршуулуудыг газар орон болгонд тараан явуулж, дайсныхаа байрлалыг илрүүлсэн байна. 

Улмаар цэргээ авч Кутлук, Тоньюкук нарын хүрээнд мэдэгдэлгүй дөхөж чадав. Түрэгүүд тангийн цэргийг олохгүй гэдэгт итгэж, харуул манаа тавилгүй амгалан сууж байсан гэдэг. Гэвч түрэгүүд Тангийн цэрэг ойртож буйг мэдмэгцээ байлдаанд бэлтгэж амжсан төдийгүй омог бардам Цюань Баоби-гийн цэргийг хиартал цохижээ. Тэр цөөн морьтны хамт зугтав. Зугтсан Тангийн захирагч шийтгэл хүлээж, хилэгнэсэн хатан хаан Кутлукт “Буцзулу” хоч өгчээ.

Үүнээс хойш Тан улс түрэгүүдтэй зэвсэг зөрүүлж байсан ч амжилт олох нь эрс багасчээ. Үүнд Пэй Синцзянь, Се Женьгуй, Чэн Утин, Чан Чжи нарын түрэгтэй байлдаж сурсан хашир туршлагатай жанжид удаа дараалан нас барсан, мөн Тан улсад хаан ширээний төлөөх тэмцэл эрчимтэй өрнөсөнтэй холбоотой гэж үздэг.

Иньшаний ар бие, их говь хүртэлх зурвас нутагт үргэлжлүүлэн нутаглах аваас тэд хэзээ нэг цагт Тан болон Уйгур нар довтлуулан устах болно гэдгийг Кутлук, Тоньюкук нар сайн ойлгож байлаа. Тиймээс тэд аймаг олноо дагуулан тэртээ Түмэн хаан нүүн очиж нутаглаж байсан  Өтүгэнд шилжин суурьших нь зүйтэй гэж шийджээ.  

Кутлук хаан итгэлт сайд Тоньюкукыг явуулж Уйгур нартай шийдвэрлэх тулалдаан хийж яллаа. Тулалдааны дараа түрэгүүд Монгол нутагт буцаж нүүн иржээ. Кутлук Монголд ирээд хоёр гурван жил хаанчилж, төрөө түвшитгэн тохинуулж байгаад 692 онд нас баржээ.

"Монголын эртний түүх"