Сэли хаан болон зүүн Түрэг улсын мөхөл

Чуло хааныг 620 онд үхсэний дараа түүний хүү Аошэ шадыг дорой гэж үзсэн Ичэн хатан Чуло хааны дүү Дуби шадыг хаан болгож Сэли гэж нэрлэв. Сэли хаан дүү Яньто шадад Сеяньто аймгийг, Були шадад Си аймгийг, Тун тегинд согд нарыг, Ху тегинд Хусе аймгийг захируулж, Шиби хааны хүү Шибоби-г Тули хан болгон зүүнгарт суулгажээ. Энэ мэдээнээс үзвэл Сэли хааны үед зүүн Түрэгт хаанаас гадна хан, шад, тегин цолтой тусдаа аймаг захирсан язгууртнууд байжээ. Мөн өндөр тэрэгтнүүд Сэли хаанд захирагдаж байсан байна.

Сэли хаан зүүн Түрэгийн хаант улсыг захирахдаа эхний тав зургаан жил тасралтгүй шинэ мандсан Тан улсыг довтолсон юм. Энэ үед түрэгийн ихэнх нь говийн өмнө нутаглаад олон жилийг үзжээ. Бэлэн эд бараа хэрэглэх сэтгэлгээ давамгайлсан ч байж болно. Хятад сурвалжид бичсэнээр Сэли хаан 622 онд 150 мянга, 626 онд 100 мянган цэргээр ч довтолж байв.

Тан улсын байдал ч дээрдэж эхлэв. 624 он гэхэд Шофаныг захирч байсан Лян Шиду-гаас бусад салан тусгаарлагч ноёд түшмэдийг хахуульдаж, цэрэглэж өөрийн болгож авлаа.

626 оны 8 сард Сэли хаан, Тули ханы хамт 1 буман цэргээр Тан улсын нийслэл Чанань хот руу 2 замаар замаар шууд довтолжээ. Түрэг цэрэг 9 сарын 6-нд Цзинчжоу хотыг дараа нь Чананий чанх баруун этгээдэд 90 км зайтай оршдог Угунь хотыг тэгээд 9 сарын 11-нд  Чананий зүүн хойно 35 км зайтай орших Гаолин хотыг эзэлжээ. Түрэгийн цэрэг 9 сарын 15-нд Вэйхэ голын умард эрэгт хүрээлэн бууж Чжиши Сыли-г элчээр Тан улсын хаанд илгээв. Түрэгийн энэ удаагийн довтолгоон Тан улсын дотоодод өөрчлөлт дагуулав.

Тан улсыг үүсгэн байгуулагч Ли Юань хаан 626 оны 9 сарын 3-нд ширээнээсээ бууж түүний хүү Ли Шиминь 4-ний өдөр хаан ширээнд суужээ. Тэр шийдэмгий арга хэмжээ авч түрэгүүдтэй найрамдлын  гэрээ байгуулж, их цэргийг буцаалгаж чадав.

Дараагийн удаа Сэли хааны довтолгоо ширүүсч эхлэхээр Тан улс уламжлалт бодлогоо боловсруулж эхэллээ. Эхний удаад,  хаан болсон баруун түрэг улсын Тун ябгу-г талдаа урвуулан татахыг оролдож эхлэв. Бас өндөр тэрэгтэн аймгууд руу ч элч илгээсэн байх. Учир нь 625 онд сеяньто, уйгар аймгууд холбоолж бослого дэгдээхэд Ашина Шээр зугтааж Бешбалиг хотод суусан бол 626 онд сеяньто зэрэг өндөр тэрэгтнүүд Юйгу шадыг довтолж бутцохисон байна.

Говийн арын өндөр тэрэгтэн аймгууд 625/616 оноос эхлэн үймээн самуун дэгдээж, Ашина Шээр болон Сэли хааны хүү Юйгу шад нарыг удаа дараа бут цохижээ. Мөн Тан улс тэднийг довтолж ирсэн Тули хан, То шад Ашина Шээр, Юйгу шад гарыг 627-628 онуудын хооронд бутцохив. Үндсэндээ 628 оны эцэс гэхэд Монгол нутгаар оршин сууж байсан өндөр тэрэгтэн аймгууд Түрэгийн мэдлээс гарч, өөрсдөө хаант улс байгуулжээ...

Сэли хааны нөхцөл байдал хүндэрч, ялангуяа согдуудын төрийн хэрэгт хутгалдах болсонд дургүйцэх болсон түрэгүүд Тан улс руу нүүх болов. Энэ бүхнийг тооцоолсон Тан улсын хаан Ли Шиминь 629 оны 9 сард Түрэг улс руу довтлох зарлиг гаргаж 6 замаар Түрэг рүү давшив. Гэнэтийн довтолгоонд мэгдсэн түрэгүүд эхнээсээ бууж өглөө. Тули хан, Юйшэ шад, Иньнай тегин нар өөрсдийн албатаа дагуулан Тан улсад дагаар орлоо.

Далан хар ууланд 629 оны 12 сард Тангийн жанжин Ли Цзи, Сэли хаантай тулалдаж ялжээ. Дараа нь түүнийг Мони ууланд байхад 630 оны 1 сард Динсяний цэргийн захирагч Ли Цзи дахин довтолжээ. Сэли хаан зугтааж говийн Тяньшань уул хүртэл ухрав. Хэдэн мянган цэрэг түүнд байсан гэдэг.

Сэли хаан өөрийн түшмэл Чжиши сыли-г илгээн байлдахыг зогсоохыг санал болголоо. Ли Цзи, Ли Цзин, Чжан Гуньцзинь нарын Тан улсын жанжид Түрэг хаан дийлдсэн ч говийн ард гарч өндөр тэрэгтэн нартай нийлбэл хол болж нэхэхэд бэрх болно. Өдгөө 1 түмэн морьт цэрэг шилж 20 өдрийн хуурай хүнс бэлтгэн дайрвал байлдахгүйгээр барьж болно гэж хэлэлцэж тогтоогоод хаандаа айлтгажээ.

Тангийн хаан цэргээ бэлтгэж цаг хожихын үүднээс хятад түшмэл Тан Цзянь, согд түшмэл Ань Сужэнь нарыг Сэли хаанд илгээн анхаарлыг нь татахын тулд хуурамч хэлэлцээр эхлүүлжээ.

Цаг хожсон Тангийн цэрэг Түрэгийг устгах байрлалд ирсний дараа Ли Цзин нар шөнөөр цэргийн хүрээнээс мордож замдаа нэг мянга орчим гэр майхантай түрэгүүдийг олзолж улмаар 630 оны 3 сард Тишань ууланд нутаглаж байсан Сэли хааны өргөөнд 3 км орчим ойртох үед тэрээр сэрж, түм гаруй хүнээ дагуулан зугтаж амжжээ. Говийн ард руу өндөр тэрэгтэн нарын зүгт ухрах замыг хаасан Ли Цзи-тэй  Сэли хаан тулгаран 5 мянга орчим хүнээ олзлуулаад Линчжоу-ийн баруун хойно нутаглаж байсан Ашина Суниши-г түшихээр баруун зүгт одов.

Эцэст нь түүний улсыг устгав. Сэли хаан “өдөрт мянган газар давхидаг аргамаг хүлгээрээ” өөрийн ач Шаболо-ийн өргөө рүү зугтжээ. 630 оны 4 сард Шаболо-ийн хүрээнд Тан улсын жанжин  Чжан Баосянь өөрийн цэргийн хамт гэнэт очиж Сэли хааныг олзолсон байна.  Зарим сурвалжаар аглаг уулнаас түүний авга Шабологийн тусламжтайгаар Сэли хааныг барьсан гэдэг... Ийнхүү зүүн Түрэгийн хаант улсыг мөхөөхөд Тан улсад хагас жил гаран шаардагдсан байна .

“Монголын эртний түүх”