Тэр зуны аялал говь руу байлаа

Говь хангай хосолсон нутагт төрсөн хүн байна даа, өргөн уудам говь нутгаараа нэг сайхан аялахсан гэж санан санасаар, 2013 оны зун хүүдүүдийн амралт эхлэнгүүт,  хэт халахаас урьтан, нэгэн сайхан дэлгэр өглөө өмнө зүгийг чиглэлээ.   Toyota kluger,  hyundai starex хоёр машинтай,  8 том хүн, 5 хүүхэд  цаад тал нь Хэрмэн цав хүрч  монгол орныхоо говь нутагт нүд унагаж, сэтгэлээ баясгах чин зорилготой хөдөлсөн бөлгөө. Их найрагчийн нутаг,  хөрөөний ир шиг намхан уулсаа нөмөрлөх үзэсгэлэнт Зорголхайрханаа  өдрийн цайгаа уугаад, боржингийн өвөрмөц тогтоц Бага газрын чулуунаа үдшийн нарыг үдлээ.  

Зорголхайрхан уулаа нутгийнхан  хүзүүгээ нугалаад хэвтэж байгаа согоо гэдэг. Үнэхээр л хэвтэж буга шүү. Энэ уул  1202 онд Чингис хаан, Ван хан хоёр эцэг хүү болон  хамт нутаглаж явсан  гэж “Монголын нууц товчоо”-ноо тэмдэглэгдэн үлдсэн  түүхэн газар . Өндөр нь ДТД 1668 м бөгөөд том жижиг 3 агуйтай өвөрмөц тогтоцтой уул. Уулын урд байх жижиг толгойг морин толгой гэх ба хадны завсраас зүтгэн гарч ирж буй  морины хэлбэртэй эл хад ыг нутгийнхан жил бүр тахиж, морьдынхоо хийморийг сэргээдэг  гэнэ. Өмнө орших давстай нуурийг Хайрхан нуур ,Харийн нуур, Ариун нуур гэж янз бүрээр нэрлэнэ. Бас л өөрийн гэсэн өвөрмөц домогтой. Гүү сааж байсан хүн хувинтай сүүгээ асгахдаа “хайран юм” гэж дуу алдсан нь энэ нуурын нэр болон үлдсэн гэх.

Зорголхайрхан маань Улаанбаатар хотоос 150 км зайтай. Эндээс Дундговь аймгийн  Адаацаг сум 65, цаашаа Бага газрын чулуу 40 орчим км. Бага газрын чулууны хамгийн  өндөр цэг нь  ДТД 1768 м өргөгдсөн Тахилгын хавцал бөгөөд талбайн хувьд урт нь 15 км, өргөн нь 10 гаруй  км үргэлжлэх говийн нэгэн чимэг. Энд түүхийн янз бүрийн үед хамаарах 200 гаруй булш хэргисүүр бий. Сонин содон хэлбэртэй хад чулуу элбэг. Ажиглаад явбал бүхий л зүйлийн ан амьтан, хаанаас ч хамаагүй таныг ширтэж байх вий.

Бага газрын чулууны төвд шахуу, жижгэвтэр чулуун толгодын ёроолд Жаргалантын агуй гэж бий.  Энэ нутагт ганц ямаатай, ганц бие хөгшин суудаг байсны, ганц ямаа нь агуй руу ороод дахин эргэж гарч ирээгүй гэдэг. Иймээс агуйд дахин хүн амьтан орж алга болох вий гэж 3 метр орчмын нарийхан хэсэгт нь битүүлж мухар болгосон гэж ярьдаг. Их л том агуй байсан болтой.

Жаргалантын агуйгаас 1 км орчим зайд, хадан дээр зориуд өрөмдсөн мэт харагдах, хагас метр орчим гүн, нарийнхан цооног нүхэнд буй рашааныг нутгийнхан “нүднийх” гэж тодотгон ихэд эрхэмлэх аж. Нүдний өвчин, харалган хүмүүст ач тустай гэх эл рашааны тогтоц нь үнэхээр сонин, яг л хүн өрөмдөж нүхэлсэн мэт.

Бас нэг сонирхолтой газар бий нь Сөдөтийн ам. Урьд өмнө сөд өвс элбэг ургадаг байсан учраас ийнхүү нэрлэжээ. Энэ амны чулуун хавцал дунд ургасан улиасан төгөлийн дунд 300 гаруй жилийн өмнө хоёр лам даяанчлан сууж, тус тусын гэрээ барихдаа, уулын бяцхан горхийг гэрийнхээ дундуур урсаж байхаар байрлуулж, гэрээсээ гаралгүй ус авч, цай хоолоо зэхдэг байжээ. Лам нарыг өөд болоход нь туурвисан бүтээлүүдтэй нь  зэрэгцүүлэн, энэ амны хаа нэгтээ бунхалсан гэдэг. Сөдөтийн аманд нэгэн хийдийн туурь байх ба түүнийг Ловончомбын хийд гэнэ. Энд хожим нь номч эрдэмтэн Зава Дамдин хэсэг суурьшин бүтээл туурвиж байсан аж. Зава Дамдин гэснээс Зава гэдэг нь түүний цол бөгөөд үндсэн гэсэн утгатай төвд үг ба Монголын их сэтгэгч, мэргэн номч, гавж Зава Дамдины (1867-1936) өөрийн гараар цогцлоон бүтээсэн Дэлгэрийн Чойрын хийд Бага газрын чулуутай хаяа дэрлэн, зүүн өмнө нь дахин сэргээгдэн босч байна билээ.

Бидний аялалын хөгжилтэй, оргил үйл явдал энэ шөнө болсон юм. Аялалын маань хамгийн бага аялагч, 6 сар хүрч буй бяцхан Божи, өдөржин хоолондоо цадаагүй бололтой, ингэж олон хоног явах юм бол больё, өнөөдөр л бор хоолонд оръё, тэвчээр алдагдлаа хэмээн шөнөжин аав, ээжээ сандарган хоол хийлгүүлж, нойргүй хонуулав. Харин энэ өдрөөс хойш юу ч хамаагүй идэж аав ээж, болон аялалын багаа зовоогоогүй  ээ.     

Дундговь аймгийн төв Мандалговь хотоор дамжин Цагаан суварга руу гарахдаа, нутгийн ганц нэг хүнээс зам асуусных, Өлзийт сум талаас нь буюу зүүн талаас нь бус зам нь цагаан гэх баруун талаас нь шууд очихоор болж, хуучин Өмнөговь аймгийн замаар шулуун  яг 100 км давхиад, нэгэн хуучирч эвдэрсэн моторт худгийн балгас хүрч, зүүн тийш салсан бүдэг замыг хөөн 30 гаран км явснаар Цагаан суварганы дэргэдэх жуулчны баазад  саадгүй хүрээд ирлээ.

Цагаан суварга аа үзэж бахадлаа. Өглөөний мандах нарнаар ямар үзэсгэлэнтэй харагдана вэ? Орой шуургатай ширүүн байсан ч өглөө намуухан, тогтуухан өнгө өнгөөр тунараад л... үнэхээр гайхалтай. Талын улаан нар мэлтэсхийгээд гараад ирэхэд хүүхдүүд баярлаж байгаа гэж. “Аялалаар явахын гайхамшиг энэ дээ” л гэнэ, “Гал шиг.. цог шиг” л гэнэ. Одооны хүүхдүүд ч сийрэг сэтгэдэг болжээ. Цагаан суварга бол Дундговь аймгийн Өлзийт сумын нутагт Дэл уулын баруун хойхно орших эгц цавчим мөргөцөг. Эрт цагийн далайн ёроолын шаварлаг хурдас он цагийн эрхэнд эвдэрч элэгдэн, эргэ ганга, мөргөцөг үүсгэн тогтжээ гэж үздэг. Мөргөцөгийн хана нь зүүн тийшээгээ харсан, өндөр нь 60 орчим метр, өргөн нь 400 гаруй метр үргэлжлэнэ. Алсаас харахад хот балгас мэт сүртэй.

Цагаан суварганаас урагш чиглэн 10 гаран км давхиад, саравчтай худагнаас баруун гар талаа барин гүйлгэхэд, жуулчид явсаар байгаад бараг төв зам шахуу болчихсон сайхан замаар Өмнөговь аймгийн Цогт-Овоо сум хүрнэ.  Зам нь сайхан ч байгалийн үзэмж бүр сайхан. Дэл уулын баруун шувтрага үзүүр хүрээд , хойд талд алсад Улаан суварга харагдана. Тэгээд л тал талд говийн намхан ухаа толгодууд...

Цогт-Овоо сумаас аймгийн төв Даланзадгад хот 115 км, зам нь цагаан талдаа ч дэржигнэх газраа дэржигнэнээ. Гэхдээ удахгүй цардсан замтай болж, хүн болгон говь нутгаа үзэж, бахархах цаг холгүй буй нь замын бүтээн байгуулалтаас илт.

Говь нутгийн бас нэг бахархал, Монгол Алтайн их уулсын үзүүр, говийн цэнхэр хангай Гурван сайхан уул алсад харагдах нь зорьж яваа бидний сэтгэлийг соронзон мэт татан, яаруулна. Энэ уулын тухай  нэгэн  домог уншиж байсан нь: “Үзэсгэлэнт гурван бүсгүй байжээ. Хангай нутгийн энэ гурван бүсгүй нас бие жигдэрч,  гоо үзэмж нь бүрдэх үед эцэг нь охидоо тэр хавийн хөгшин ноёдод өгөхөөр сvй тавив.  Охид нь хоорондоо хэлэлцээд, уул уулсыг давж, ус мөрнийг гатлан хүлэг морины хурдаар өмнийн говийг зорьж дээ. Тэд явсаар  говьд ирж,  бор гэрт амьдран суув. Сайхан гурван бүсгүйн  тухай ам дамжсан яриа говь нутгаар тархав гэнэ. Хээрээр гэр, хэцээр дэр хийн амьдардаг Өлзийт, Цагаан, Цогт хэмээх гурван залуу тэдэнтэй учирдаг болж хуримлан суухаар тогтжээ.  Гэтэл өөдгvй нэгэн зарц нь эзэн ноёндоо ховлосноор сайхь залуусыг хар гэр хорьж,  хангайгаас ирсэн гурван охинтойгоо уулзаж чадахаа больсноор, алс зvvн зvгт Өлзийт овоо, Цагаан овоо, Цогт овоо нэртэй гурван хайрхан болон vлдэж, он жилvvдийн уртад гурван залуугаа хvлээсээр нөгөө  гурван охин ч Гурван сайхан уул болон мөнхөрсөн гэдэг” 

Даланзадгадад Ёлын ам мөсгүй байж магадгүй гэж сонссон бид, Мухар шивэрт гээд нэгэн сайхан ам сайн заалгаж аваад гарч өглөө. Тэгсэн харин будилаад, Зүүн сайхан уулын Улиастайн ам гээд  өөр нэг ам руу орчихов. Бас л устай хадтай, арцтай хүжтэй сайхан хангай байна. Эндээсээ гараад Мухар шивэртдээ ирлээ. Амныхаа эхэнд  сайхан тохижуулсан машин тавих зогсоол, манааны путктэй юм. Цааш явганаар 700 гаруй метр яваад мухарт нь хүрч байна. Энд л нөгөө халуун зун хайлдаггүй мөс, мөсөн доогуур хоржигнон урсах ус, сүрлэг өндар цавчим хад, ногоорон харагдах арц гээд зүгээр л хангайд нэг уулын мухарт очсон аятай сэтгэгдэл төрнө. Ёстой  л нэг, энд тэнд нь гарч зургаа авахуулцгаалаа даа. Энэ өдрийн алжаалаа үзэсгэлэнт уулын энэ аманд тайлахаар шийдэж, говийн нэгэн өдрийг жаргалтайхан өнгөрөөв.

Мухар шивэртээс ердөө 15 км яваад л алдарт Ёлын ам. Амныхаа эхэнд байгалийн  музейтэй, харуул хамгаалалттай, ороод хэсэг явж байгаад машины  зогсоолтой. Бид зогсоол хүртэл явж байхдаа ямар нэгэн амьтан харчих санаатай эргэн тойрноо  хараад л явсан юм.  Гэтэл урд явсан гадны хэдэн нөхдүүд зогсоод,  том том үхэр буу шиг баахан  аппарат гаргаж ирээд  дурандаж гарлаа шүү. Бид нар  уг нь бас л холын том дурантай л даа гэхдээ тэдний хажууд  гранатомёнт  юмаа...  Өглөө эрт гарсных азтай шүү , хангай хишгээ хайрлаж байна. Уулын оройгоор хэдэн янгир бэлчиж явнаа. Гурван сайхан уул  харахад ерөөсөө аргаль янгирын нутаг. Явуухулан гуайн “Тээр нэгэн өвлийн өнтэйг яана! Тэхийн зогсоол гэдэг, тэр нэг нь оргилын өндрийг яана!” гэж шүлэглэсэн өндөр өндөр оргилууд байна аа байна, энд. Баахан зураглаж байгаад  цааш хөдлөөд , зогсоол хүрч машинаа тавин, хэсэг алхалт хийж амныхаа мухарт очлоо.Ёл  шувууны нэрээр нэрлэгдсэн эл ам говийн үнэхээр нэгэн бахархал юм. Хараад хараад ханашгүй гэдэг л энд байна. Урд нь зөндөө л сонсож зураг энэ тэр харж байсан ч зуу сонсохоор нэг үзээ гэж. Өндөр цавчим хадан хавцал, мөсөн доогуур хоржигнон урсах цэвэр тунгалаг горхи... гайхамшигаа  гайхахамшиг. Энд өдрийн талыг аваад Хонгорын элс руу хөдөллөө.

Бид Баяндалай сумынхаа араар гарч Хонгорын элснийхээ зүүн үзүүрээс нь  эхлэн  дагаж явсаар, Дуут манхан гээд хамгийн өндөр манхны ард отоглов. Энэ зам бол жаахан нугачаа ихтэй, бартаатай зам байсан. Хонгорын элс руу явбал Гурван сайхан уулынхаа  араар явбал жаахан тойруу ч зам нь цагаан шулуухан гэнэ. Дуут манхан орохын алдад манай старексын кузов өргөгч хугарчихлаа. Гагнаж болдоггүй, юм хум ивж монголчилдог л гэнэ.Гэхдээ насгүй, амь аргацаах төдий л бололтой. Эндээс эхлээд цаашдын маршрутаа өөрчлөх хэрэг гарлаа. Жаахан эмоцитой ширүүн зөвлөгөөн болсон гэж байгаа. Нутгийн хүмүүс бас одоо жуулчид явж эхлээгүй байгаа, Хэрмэн цав руу зам тодроогүй, газар сайн мэдэхгүй, найдвартай унаа тэрэггүй бол тийшээ яваад дэмий. Наран даацаас цааш айл байхгүй, эзгүй цөл газар гэж үг хавчууллаа.  Бидний маршрут бол эндээсээ Сэврэй сумаар  дайран, Ноён сумын Толь хад сонирхоод цаашаа Гурван тэс сумын Наран даац, Хэрмэн цав гээд үргэлжлүүлэн, Их богд, Цагаан агуй, Орог нуур, Таацын цагаан нуур гээд тойрох байлаа. Ингээд ямар ч байсан Хонгорын элсэндээ дахиад нэг хоноё тэгээд хаагуур буцахаа   ярилцаж тогтоё гэж тохирцгоогоод  зарим  хэсэг нь ч дуут манхан руу авирцгаалаа даа. 

Хонгорын элс бол 130 гаруй км үргэлжлэх зарим газраа 20 км өргөн манай Монгол орны хамгийн том элсэн манхан. Өндөр цэг нь бидний хоноглосон Дуут манхан, 200 м өндөр. Элсэн манхан нь салхины нөлөөгөөр нуран унахдаа онгоц мэт хүнгэнэж дуугардаг болохоор ингэж нэрлэсэн ажээ.Хонгорын элсний  араар Хонгорын гол гэж эргэн тойрноо битүү  зүлэг  үүсгэсэн бяцхан гол урсана. Сэрүүн булаг гэж үнэхээр шүд хага ташим  амны ус байна. Энэ газар бол гадныхан битгий хэл монголчууд бид өөрсдөө очиж үзэж,  бахархаж суумаар сайхан нутаг юмаа.

Биднийг хотоос гарахад говь руу улаан шуургатай байна гэж ярьж байсан ч харин бидэнтэй таарсангүй,  энэ шөнө л хэсэг  шуурлаа. Говийн шуурга нарийн ширхэгтэй зүлгүүр л гэсэн үг гэж сонсож байсан, үнэн байх шүү.

Өглөө аажуухан босож, цай цүү болчихоод  бүрэн бүрэлдхүүнээрээ  Дуут манхан руу дахин “дайралт”  хийлээ.  Ер нь хараад байхад энэ бол тийм амар ажил биш юм билээ. Дээр нь гарсан хүн шоргоолж шиг, жаахан юм л харагдаж байна. Өдрийн халуунд Сэрүүн булгаас цэл хүйтэн ус авчирч байгаад, жаал ариун цэвэр сахицгаав. Оройн хоолоо эртхэн хийж идээд,  буцах маршрутаа тогтлоо. Баянзаг, Онгийн хийд, Өвгөн суварга гэж эхний байдлаар ярилцав. Хэрмэн цаваа хэсэгтээ мартах хэрэгтэй боллоо.

Эртлэн гарсан бид Баруун сайхан уулынхаа баруун сугаар даван, Булган сумыг зорилоо. Хойд талд  алсад Арц богдын нуруу дүнхийнэ. Хэсэг атгасны эцэст Дэнгийн тал хэмээх нэгэн тэгшхэн талд  манай старексын өндгөн тулгуур мултарваа. Манай энэ старексны жолооч залуу хүний цог золбоо, эрч хүч жаахан тиймэрхүү. Аль Даланзадгадад байхын л жаахан дуу орсон өндгөн тулгуурыг тайлж аваад, бариад гүй, олдоно гээд л байхад, гар хүрэлгүй явсаар байгаад энэ.  Эзгүй талд өдрийн хугасыг аваад Булган сум орлоо. Нөхөр жолоочтой энд тулж ажиллаа даа. Одоо яах вэ!!!  Ер нь хотоос машин хөлсөлж авахаар бол бүх вариантаар сайн тохиролцож байх хэрэгтэй санж. Ярилцсны  эцэст, жолооч маань өөрийнхөө компани руугаа сэлбэг захиж, Даланзадгадад онгоцноос тосож авахаар боллоо. Ингээд сумын төвийн тогооч эгчийн илүү гэрт хоёр өдөр тухлахаар  бууцгаав. Сайхан хоол захиалж идэн,  ус цасанд орж сумын төвийн дэлгүүр хоршоо хэссэн шигээ нэг өдрийг дэмий шахуу өнгөрөөсний эцэст өглөө 6 цагт онгоц тосохын тул шөнө хагаслаж, Булган сумаас аймаг руу жолоочийн газарчнаар томилогдон хөдлөв. Эндээс аймгийн төв 100 орчим км. Бид сэлбэгээ хүлээж аваад, хамгийн түрүүн онгойсон сервист ортол машинаа угааж ир гээд хөөгөөд гаргачихав. Өглөө эрт ямар угаалга онгорхой байхав дээ. Өөр нэг газар олж аваад өндгөн тулгуураа солиулж , кузов өргөгчөө тавиулан тохируулав. Нэг болхи нөхөр хүнээр заалган барин ухандаж, ухандаж хийчихээд  харин төлбөр тооцоон дээрээ манай муу жолоочын голыг гонсойтол авах шиг болно лээ. Тэгээд дугуй засвар орж нэг дугуй янзлуулах гэтэл  бас л гарч цэвэрлэчихээд ороод ир гэнэ. Энэ өмнөговьчууд аягүй цэвэрч юмаа. 

Буцаад Булган сум. Ирээд дүүгийн төрсөн өдрийн сайхан хуушуур идэж аваад, эрт байсан тул Баянзаг оръё, амжвал цаашлъя гээд ачаалав. Сумын төвөөс Баянзаг 18 км. Банкнуудаа дүүргэж аваад хү, ха  гээд  л Баянзаг орчихлоо. Тэгсэн нөгөө араас дагаж явсан старекс маань элсэнд суучихав. За ингээд татаад ухаад янз бүрээр үзээд, гаргаж чаддаггүй ээ, бүр шигдчихлээ.   Уг нь хотоос гарахдаа л мосттой машин гэж шилж сонгож авсан юм. Тэр нь ажилдаггүй ээ.  Ингээд харанхуй ч боллоо, буцаж сум орж, ганц танил болсон тогооч эгчийнхээ, хүргэн хүүгийн  фургоныг олж ирэв. Фургон гэж машин энэ элсэн дээр бүжиглэж байна аа. Нөгөө муу машиныг маань бүтэн тойроод,  урдаас нь ч татаад, хойноос нь ч татаад дор нь л гаргаад ирэв.  Одоо яахав буцаад л сумын төв орж хонолоо доо. Ингээд аялал биш старекс машин судалсан хоёр өдөр өнгөрлөө.

Алдарт Эндрюсийн үлэг гүрвэлийн өндөг олж, Монгол орныг динозаврын өлгий нутаг хэмээн  шуугиулж байсан Баянзаг. Эндрюсийн  материалд  Шавар ус хэмээн нэрлэгдсэн эл газрыг нутгийнхан Баянзаг,  Улаан эрэг, Тэмээн шавар, Ширээ шавар гэж янз бүрээр нэрлэх нь тэр орчмынхоо байгалийн өнгө төрхөнд  тохирно. Дөч гаруй ам км газар заг ургасан нь бас нутгаа чимнэ.

Баянзагынхаа баруун сугаар гарч, Гашууны элс Молцог элсэн дундуур  дайран, Мандал-Овоо сумаар Онгийн хийдийг зорин замдаа таалагдсан газар бүртээ зогсон, зураг хөрөг гэсэн шигээ ихэд тааваараа хойшиллоо.  Мандал-Овоогоос цааш Онгийн талын  зам гэж зүгээр л ширээн дээгүүр явж байгаа аятай, янзтай.  Тэгшхэн сайхан тал,зэргэлээн дунд сүүмэлзэх тэмээн их сүрэг  гээд хөдөө нутгийн  өнгө үзэмж нь тансаг юм аа. Харин Онгийн гол маань татарч тасарч,Улаан нуур ширгэж үгүй болжээ. Нүдээрээ харлаа, харамсалтай үнэхээр харамсалтай.

Бид явсаар Дундговь аймгийн Сайхан-Овоо сумын нутаг дахь Сайхан-Овоо уулын энгэрт Онгийн голын эрэг дээр, хэлмэгдлийн үеийн гашуун түүхийг сануулан дүнхийх Онгийн хийдэд ирлээ. Онгийн хийд буюу Ёнзон хамбын хүрээ нь 1760-1810 оны хооронд  тавиад  жил баригдсан 28 дугантай 1000 гаруй лам шавилан суудаг байсан, халхын томоохон хийдүүдийн нэг байжээ. Дахин сэргээгдэж буй хийдийн хамба ламын аав гэх настнаар хийдийн түүх, ойр орчмын газартай сайн танилцаж аваад хөдлөхдөө Сайхан-Овоо сумын  урд байх сэнжит хадыг заалгуулан очиж бас сонирхов.

Сумын төвд шинэхэн  буудалд сэгсийсэн цуйван захиалангаа хэсэг амарч аван, цааших төлөлөгөөгөө ярилцлаа.  Бидэнд  хоног хангалттай болохоор Их газрын чулуугаар  буцъя гэсэн санал дэмжигдсэнгүй, бага дүүгийн говио орхиж, хангайгаар буцъя санал олонхийн дэмжлэг авснаар Өвөрхангай аймгийн Баянгол, Сант сумдаар дамжин, Зүйлийн голын эрэг дээрх,

Өндөр гэгээн Занабазарын төрсөн газар, Өвгөн суваргыг зүглэв. Хангайн сумууд  хоорондоо ойрхон 40, 50 км зайтай, зам нь сайхан. Бид  хэд  ч оройн сэрүү орж байх алдад Сантаас сайн зам заалгаж аваад, Зүйлийн гол хүрч хонох санаатай цаашилсан нь харин  Баян-Өндөр сумын зам руу гарчихжээ. Хотоос гарахдаа хүнээс уг нь нэг GPS авч гарсан юм. Эртний эд ч гэсэн байгаа байршил бол яг заана.Түүн дээр Өвгөн суварга тэмдэглэгдээгүй  болохоор  координат хийгээд л явна. Тэгээд тэр хавийн бэсрэг уулс дундуур эргэлдэж байгаад л мухардана.  Уг нь очих газар маань их л ойрхон байгаад байдаг. Харанхуй болж хоноглохоор шийдлээ.

Нэгэнт Баян-Өндөр сумын дэргэд хоносных сумын төв орж, нааш цааш хий эргэн, сумынхаа тоог нэгээр нэмчихээд, баруун урагш Зүйлийн голын хөндийг чиглэлээ. Замдаа Буурлын хүн чулуун хөшөөтэй таарсан нь өчигдөр шөнийн багахан төөрснийг минь шууд цайруулж, сэтгэл онгойн магнай тэнийв. Сайхан хүн чулуу байна.  Уг хөшөөг цайвар өнгийн боржингоор хийсэн бөгөөд баруун гараараа урдаа ямар нэгэн сав барьж зүүн гараа бүсэн дээрээ тавьсан эр хүний дүрстэй,бөмбөгөр оройтой хоёр чихэвчийг дээш сөхсөн, арагшаа унжсан малгайтай. Гэдэс нь нилээд цүндгэр том .Өмнөө хадаг яндар бүхий овоотой, түрэгийн үеийн энэ хүн хөшөөнд зориулан мал амьтан шөргөөхөөс сэргийлж хашлага хаалт хийжээ.

За тэгээд өчигдрийн зорьж гарсан Өндөр гэгээн Занабазарын төрсөн нутаг Зүйлийн голын хөндий, түүний төрсөн буурин дээр босгосон Өвгөн суварган дээр ирлээ дээ. Яг хуучин үлдэгдэл дээр нь шинэчилж суварга босгоод гадна талд нь жижиг дуган барьжээ. Даанч мал амьтанаас сэргийлж биш хүнээс хамгаалсан болтой өндөр хашаа хоёр давхар цоожтой. Залуучууд маань л давж орон ганц нэг зураг татуулах шив.

Зүйлийн гол, Өлзийт сум, төв замын ойролцоох шувуудын нутаг Сангийн далай нуур. Энэ бол бидний Бүрд сумын нутагт буй Монгол орны төв цэг Өвөр Хөшөөт хүрэх маршрут. Тус цэг Бүрд сумын төвөөс зүүн урагш 12 км зайтай. Энд Монгол орны төв, хүйс цэг болохыг баталсан хөшөө босгожээ. Гэхдээ хашаатай тэр нь бас л цоожтой.

Өвөр хөшөөтөөс Төв аймгийн Дэлгэрхаан сумыг зорьсон нь эртнээс сонирхолыг минь татаж байсан Дуутын хадны бичээс үзэж баясах гэснийх. Хөдөөний сайхан замаар гишгэсээр, Дэлгэрхаан сумын хойно орших Давст нуур, Халзан нуур гээд цувраа хэдэн нууртай таарлаа. Зун битүү хүн майхан байдаг гэх энэ нууруудын шавар нь үе мөчинд гаргууд сайн гэнэ. Усны шувууд ч элбэг юм. Нэг нуурын ойролцоо бид  хэсэг хярс, олон зөнжигтэй таарав, энэ хавийн хэдэн чулуу тэдний үүр нь бололтой. Тэд нааш цааш харамгүй гүйж, бидний нүдийг хэсэг  баясгалаа. Сум орж нэг дугуй янзлуулчихаад, сумаасаа гарч нэгэн намхан толгойн ёроолд, майхан саваа буулган, аялалынхаа сүүлчийн шөнийг өнгөрөөхөөр бэлдэцгээв.

Сумын төвөөс урагш 30 орчим км-т байх Дуутын хадны солбилцлыг  GPS-дээ хийж аваад гарсных, очих газраа яг очсон боловч олон хадны дундаас нөгөө чухал газраа олдоггүй ээ. Хайж яваад харин, зээрийн бяцхан сүрэгтэй таарав. 

Уг нь ч урд  талаараа  хадтай чулуурхаг уулын  энгэр лүү, өмнө нь буй ширгэсэн нуурын эрэг  хавиас сайн дурандвал, аянга зайлуулагч болтой хадагтай төмөр шон, тайлбар бичсэн гантиган самбар харагдах юм байна. Зүүн талаасаа яг олж очвол шууд хүрэх замтай юм байна. Дуут хад хэмээх энэ хар чулууг цохиход , хөмөрсөн тогоо тогшиж байгаа аятай чимээ гарах ба нутгийнхан ингэж тогшвол тэнгэр муухайрч, салхи шуурга дэгддэг гээд дургүй гэнэ. Халхын цоохор хэмээх Цогт  хунтайжын эгчээ санан хэлсэн шүлгийг  түүний Дайчин хиа, Гүенбаатар нар 4 жилийн дараа буюу 1624 онд энэ газар хар чулуунаа бичиж үлдээсэн нь бичиг соёлын гайхамшигт өв болон бидний үед хадгалагдан иржээ. Энд уг бичээснээс гадна сүг зургийн дурсгал ч харагдана.

Бидний хэд энэхүү гайхалтай дурсгалыг харж, бахархаж сэтгэлдээ гүн хадчихаад,  Дэлгэрхаан сум руу буцан жаал ус ундаа цэнэглэж аваад, Бүрэн сумаар дамжин, Туул-Овоотын гүүрээр гарч Туул голоо арлан, Түрэгийн үеийн дурсгал Өнгөтийн хүн чулууны цогцолборыг зорин явлаа. Уулын  энгэрээ барин голоосоо жаахан зайдуу явбал зам нь сайхан, бид ч төд удалгүй Өнгөтөд ирэв.  Энэ бол том байгууламж, 30 гаран хүн чулуун хөшөө,урагшаа  гол руу чиглэн 2-3 км үргэлжлэх балбал чулуу, тахил тайлгын байгууламж  гээд л цогц цогцолбор. Хэдий том арслан зэрэг зөөж болох л чулуунуудыг ийш тийшээ зөөсөн ч үлдсэн нь энэ гэж байгаа.

Одоо бидний эцсийн зогсоол Хустай нуруу. Тахь харах, болбол буга дурандаж байгалийн сайхныг харж яваад, Молцог элсээр төв замдаа нийлж, цаг хүрэхгүй буудаад л улсын маань нийслэл Улаанбаатар хүрнэ. Хустайн  нуруу руу ороод ирэхэд л хамгаалттай газар бол ийм  байдаг гэсэн шиг өвс ногоо нь халиураад л, тарвага гэж амьтан бол  та нар яаж ч чадахгүй шүү дээ гэсэн шиг нүдний өмнө хошгироод л амар амгалангийн орон гэлтэй. Дэлхийд цор ганц зүйл зэрлэг адуу, тахийг устаж мөхөх аюулаас авран хамгаалж, зэрлэг онгон байгальд  нь нутагшуулах ажил амжилттай хэрэгжиж байгаа эл газар, хоёр ч азарга тахьтай таарлаа. Харин буга харж амжсангүй.

Ингээд бидний Монгол орныхоо үзэмжит байгаль,түүх соёлын дурсгалт газруудаар аялсан аялал маань өндөрлөв. Хэрмэн цав хүрч амжаагүй ч эгчийнхээ хэлсэн “дараа очих, сайхан газар заавал үлдэх ёстой” гэсэн үгийг сэтгэлдээ тээж хоцорсон сайхан аялал байлаа.