Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл

Тэнгри хаан хороогдсноор түрэгийн язгууртны бүлэглэл хоорондын хаан ширээг булаалдсан тэмцэл гаарав. Паньюэ тэлэ Тэнгри хааны оронд Билгэ Могиляны өөр нэг хүүг хаан болгосон ч удсангүй. Түрэгийн өөр нэг Гуду еху гэгч язгууртан шинэ хааныг, Панькюэ тэлэ-гийн хамт хөнөөж орхив. Улмаар алагдсан хааны дүү Сюань-ийг хаан болгожээ. Тун удалгүй Гуду ябгу Сюань хаанаа барьж алаад өөрийгөө хаан гэж зарлав. Энэ үйлдэл хямралыг бүүр гааруулав.

Түрэгийн дотор үргэлжилсэн энэ хөл толгойгүй үймээнийг Арван Уйгур, Басмил, Гурван карлук аймгууд ашиглаж, хүчээ хамтатган түрэгийг довтолж 742 оны 8 сард Гуду ябгу-г барьж алав. Улсын хаанаар басмил аймгийн ашина ургийн язгууртан Ашина ши (Седе)-г хаанд өргөмжлөв. Холбооны гол зохион байгуулагч Уйгурын Гули Пэйло өөрийгөө зүүн ябгу болгож харин карлукын тэргүн Пицзя шэху-г баруун гарын ябгу тавьж Тан улсад мэдэгджээ.

Ашина ургийн боловч басмил хүнийг хаанаа гэж түрэгүүд хүлээн зөвшөөрөлгүй 742 оны 8 сард Кутлук Эльтересийн дүүгийн удмын Озмыш тегинийг хаан болгож, Гэлачи хүүг нь баруун гарын шад болгов. Гэтэл басмил-уйгур-карлукын холбооны цэрэг Озмышийг довтолж зугтаалгав. Түрэгийн олонхи болох 5000 өрх айл, баруун гарын ябгу тонра аймгийн язгууртан Абусы, Озмышийн хүү Гэлачи, Капаганы ач Дэнли хааны охин Юйчжу гүнж нарын арваад язгууртныг дагаж Тан улс руу нүүжээ.

Дахин сэргэн мандсан Түрэг улсын гол цөм болж байсан 30000 хүний олонх нь буюу 25000 хүн (5000 өрх) 742 оны 8 сарын сүүлээр Каракумыг гэтлэн хотлоороо нүүж, Хөхрөгч нурууны Көмүр уул, Яр голд хүрэлцэн ирсэн ч тэднийг гэзэг даран хөөж явсан Баянчурын довтолгоонд өртөж дахин нүүж Тан улсын хилд шургажээ. Монгол нутагт 5000 орчим хүнтэй 2 аймаг л үлдсэн мэт. Бодвол Озмыш хаан, түүний дүү Баймэй Хулуньфу нарын овог үлдсэн бололтой. Эцэг өвгөдийн алдар суу, төрийн голомт нутгаа үхэн хатан хамгаалж, төрөө сэргээн мандуулахын төлөө тэдний цөөхөн түрэг үлджээ. Озмыш хаан гэхэд  л Уйгарын залуу баатар Моюнчурын цэрэгтэй 742 оны 8-9 сард, 743 оны 7 сард, 744 оны 8 сард нийт 3 удаа том тулаан хийжээ. Хятад сурвалжын мэдээгээр 744 оны 9 сард болсон сүүлчийн том тулаанаар аргагүйдэн хүч мөхөсдөн хатнаа булаалган, хар тэргүүнээ алдсан байна.

Гэвч түрэгүүд зүгээр бууж өгөхийг хүссэнгүй. Тэд энэ удаа Озмышийн дүү Баймэй дэлэ Хулуньфу-г хаан өргөмжилж дахин тэмцэхээр болов. Гэхдээ тэр Түрэгийн төрийг мөхлөөс аварч чадаагүй юм. Хаан суугаад 6 сар ч болоогүй байхад нь Уйгурууд цэрэглэн ирж түүнийг устгажээ. Уйгарын Кули Пэйло 745 оны 2 сард өөрийгөө Гудолу пицзя хаан гэж нэрлээд Тян бао-гийн 4 оны тэргүүн сард (745.2.6-3.7) Түрэгийн сүүлчийн хаан Баймэй Хулуньфу-г алж толгойг нь Тан улсад илгээжээ гэж сурвалжид мэдээлсэн байдаг.

Гэвч Монголд үлдсэн түрэгүүд сүүлчийн удаа Уйгурын эсрэг бослого дэгдээсэн байна. Орхоны бичгийн дурсгалд бичсэнээр тахиа жилийн таван сарын 16-нд (745.06.20) бослого дэгдээсэн Игдирийн түрэгүүдийг Моюунчур дарж устгаснаар Түрэг улс бүрэн мөхөв. Чингэснээр Төв Ази, Монгол нутаг дахь нүүдэлчдийн ертөнцийг 555 оноос хойш манлайлж ирсэн ашина түрэг, Хөх түрэгийн түүх төгсгөл болжээ. 742 оноос хойш Монгол нутагт үлдсэн түрэгүүд төрийн голомтоо хамгаалж тэмцсээр 745 он гэхэд ийнхүү дуусав. Үлдсэн түрэгүүд өөрсдийн мөхөөсөн Нирун хаант улсын нэг хэсгийн хувь заяаг давтаж, Тан улсад шургасан ч аажмаар шингэж, түүхэнд нэр алдар нь дуурсахаа болив. 

"Монголын эртний түүх"