Түрэгийн хожуу хаант улсын Билгэ хаан

716 онд Капаган хаан отоонд орж алагдсан мэдээ Бөгү бага хааны ордонд хүрлээ. Капаган хаан 699 онд ахмад Бөгү-дээ бага хаан цол өгсөн бол 712 оны намар нөгөө хүү Инэл-дээ бас хаан цол өгсөн байжээ. Мэдээ авсан даруй Бөгү хаан өөрийгөө залгамжлагчаар өргөмжлөв. Энэ нь түрэгийн угсаа замгамжлах ёсыг илтэд зөрчсөн гэж судлаачид үздэг. Орд өргөөгөө сахиж байсан Күлтегин яаран хөдөлж цэргээ аван Багү хааныг гэнэдүүлэн довтолж, Бөгү Инэл хаан нарыг алж, тойрон хүрээлэгчдийг нь хомроглон устгажээ. Капаган хаанд алба хааж байсан түшмэлүүдээс ганц Тоньюкукыг өршөөж амьд үлдээв. Тоньюкук ах Могиляных нь хадам тул ийн амьд үлдээсэн гэдэг.

716 оны зуны адаг сард Түрэгийн хаан сэнтийд Кутлук Эльтересийн ахмад хүү Могилян шад залрав. Могилян 684 онд Иньшань ууланд төрсөн тэр хаан суухдаа 33-ны жилтэйгээ золгосон байжээ. Авга ах Капаган хааны үед улс төр, цэргийн хэрэгт сайн суралцсан байна.

Могилян хаан сууринд залгах үед Түрэг улс дотоодын дайн самуунтай, дорно өрнийн эзэмшилүүд нь салж тусгаарласан эгзэгтэй үе байлаа. Түүнээс цаг үе зөв, хурдан, шийдэмгий, ухаалаг шийдвэр шаардаж байв. Тиймээс магадгүй Могилян эхлээд бэрхшээж хаан ширээг дүү Күлтегинд найр тавьсан боловч дүү нь үл зөвшөөрсөн тул аргагүй хаан болсон гэдэг.

Могилян хаан болоод Күлтегинийг зүүн гарын цэргийн захирагчид тохоов. Улсын дотоод хямралыг устгахын төлөө урьд хөөж явуулсан мэргэн сайд Тоньюкукыг төрийн албанд буцаан татжээ. 70 гарсан түүний үгийг түрэгүүд шууд хүлээн авдаг байв.  Дараагийн ээлжинд огуз нартай нэр үл мэдэгдэх газар байлдаж ялжээ. Нэг хэсэг огуз нар түүнтэй нэгдэв. Үлдснийг нь мөшгөн хөөж Хараа голд гүйцэн гэр орныг нь булаав. Үүгээр огуз нартай хийсэн дайн дууссангүй. Билгэ хааны бичээст “миний 34-ний жил огузууд дахин Табгачийн хязгаарыг тэмцэж зугтахад хэлэлцээд, нэхэж тулалдан охид хүүхдийг нь боол болгов, хоёр элтеберийн аймаг...” цааш зугтсан байж болох тухай тэмдэглэж үлдээжээ.

Түрэгийн хожуу хаант улсын ард иргэдийн цөм болж байсан огузууд урагш олноор нүүх болсноос гадна 716 оны намраас Түрэгийн түшмэг кумоси, кидан аймгууд салж тусгаарлажээ. Капаган хааны үед өргөжин тэлж, хамгийн их хэмжээндээ хүрч байсан түрэгийн газар нутаг Билгэ хааны эхэн үед ихэд хумигдаж, 4 бум хүрч байсан нумт эрсийн тоо эрс багасжээ.

715-718 онуудад Тан улсыг дагасан олон өндөр тэрэгтэн аймгууд дээрээс нь нэмээд кидан, кумоси нарын хүчийг ашиглан Тан улс их цэргээр Түрэгийг довтлохоор шийджээ. 720 оны 11 сард Тангийн ордон ирэх жилийн намрын эхэнд буюу 721 оны 8 сард Гило голын дэргэд дагаар орсон нүүдэлчдийн цэрэг, Тан улсын цэрэгтэй нэгдээд шууд Мониляны өргөөг чиглэн давшихаар тогтов. Тэд 300000 цэрэг мордуулахаар төлөвлөжээ. Тан улсын цэрэгт Басмил аймгийн Чумугунь, Киданы Ли Шихо, Комуси-гийн Ли Дафу, Түрэгийн Мо тегин (Мочжо хааны хүү), Ашина Билгэ тегин, Хоба Шишиби, өндөр тэрэгтний Байырку аймгийн Сечжилюэ, Тонра аймгийн тутук Бига Мочо (Билгэ Бэгчур), Уйгурын Ицзянь эльтебер, Буку аймгийн Елегэ, Байси аймгийн тутук Биянь нар нэгджээ.

Түрэг улс ч зүгээр суусангүй, дотоодын хямраа шийдвэрлэж чадсан Билгэ хаан Тан улсыг шууд довтлохоор шийдсэн ч Тоньюкук “ Тан улс хүчирхэг байна, хаан нь дайнч юм, арвин ургац хураажээ. Түүнээс гадна бид дөнгөж цэрэг ардаа цуглуулж нэгтгэлээ, ядаж 3 жил амсхийвэл зүгээр” гэж өгүүлж хоригложээ. Бас Могилян Тангийн жишгээр хот суурин, ганц нэг сүм хийд барих гэсэн боловч Тоньюкук Түрэгийн оршихуйн язгуурт харш, нүүдлийн ахуйд үл зохицоно, түрэг цэрэг эрст халгаатай хэмээн болиулсан байдаг.

Тан улс 300000 цэргээр хэдэн замаар довтлон ирэхийг сонсоод Билгэ хаан сандарсанд цэрэг дайны үйлд нэвтэрхий, хашир туршлагатай Тоньюкук хаанаа “бүү тэвд, басмилчууд Бешбалыкт суудаг, нөгөө хоёроосоо (кидан, кумоси) хол зайтай, тэд нэгдэж чадах нь  юу л бол, Тангийн жанжид Ван Цзюань, Чжан Гячжэн нар хоорондоо толхилцоонтой, нэг санаатай байж чадахгүй тул давшиж ирж үл амжина, ирлээ гэхэд бид 3 өдөрчийн газар ирэхэд нь хойшоо ухарч нүүхэд болно, басмил нар хөнгөн хуумгай улс, олз хайж түрүүлж ирэх байх, иймд тэднийг эхлээд тосч байлдвал хялбар” гэжээ. Үнэхээр басмилчууд 721 оны сард түрүүлж, довтлон иржээ.

Түрэгүүд хүчээ хоёр хуваажээ. Билгэ хааны бичээст Могилян өөрөө Табгачийн 70000 морьт цэргийг тосч байлдаад эхний өдрөө ялаад, удаах өдөр нь араас нь хүрэлцэн ирсэн явган цэргийг бутцохисон гэж өгүүлдэг. Тан улсын хоёр судрын мэдээгээр Түрэгийн нутагт цөмөрч, хугацаанаасаа өмнө болзсон газраа ирсэн басмилчууд Ван Цзюань ирээгүй тул буцсан гэж мэдээлсэн байдаг. Үнэн хэрэгтээ Ван Цзюань Билгэ хаанд ялагдсныг сонсоод ухарсан байх. Тоньюкукын цэрэг Басмилын цэрэгтэй шууд байлдалгүй дагаж явсаар Бешбалыкаас 300 ли (133 км) зайтай газар очиход нь Түрэг сайд цэргээ хоёр хувааж нэг хэсгийг нь хурдавчлан илгээж Бэйтинийг урьдаар гэнэт довтолж эзлээд хот руу ирж яваа Басмилын цэргийг тосчээ. Тоньюкук үлдсэн цэргээ авч Басмилийн гол хүчтэй зам зуурт байлдан хугацаа хожоод дараа нь хоёр талаас нь давшиж бутцохьжээ. Буцахдаа Тоньюкукын цэрэг Ганьчжоу, Юаньчжоу тойргийг довтолсон байна. Дараа нь Читин хошууны нутгаар дамжин Ляньчжоу-г довтлов. Захирагч Ян Гиншу цэргээ жагсааж байлд гэж тушаажээ. Тоньюкук хэрэв тэд хотдоо байвал найрамдах байх, харин хотоос гарвал байлдахад хүрнэ, гэхдээ бид ялах болно гэж цэргээ цэргээ бэлтгэжээ. Ли Гиншу түрэгүүд тосч байлджээ. Гэнэт хүйтрэн цэргүүд нь нумаа эвшээлгэж чадахгүйд хүрч Тангийн цэрэг ялагдсан гэж эртний хятад сурвалжид бичсэн байдаг.

Түрэг дурсгалын мэдээгээр Могилян хаан Тангийн 70000 цэргийг тосч байлдан ялсны дараа 721 оны өвөл Киданы зүг цэрэглэсэн байна. Хойтон жилийн хавар мөн татаби нарыг довтолжээ. Түрэг болон Тангийн байгуулсан эвслийн хооронд болсон 721 оны намраас 722 оны хавар хүртэл үргэлжилсэн дайнаар түрэгүүд дахин хүчирхэгжиж Мочжо хааны захиргаанд байсан бүх аймаг, улсыг буцаж хураалаа гэж хятад сурвалжид тэмдэглэснээс үзвэл Түрэгийн захиргаанд басмил, татаби, кидан, комуси зэрэг аймгууд дахин оржээ.

Тухайн дайны дараа Түрэгүүд Тан улстай энхийн харилцаа тогтоохыг хүсч элч илгээсэнд Тангийн хаан зөвшөөрчээ. Хоёр улс ч үүнээс хойш зэвсэг зөрүүлсэнгүй. Түрэг улс ч байгуулсан гэрээгээ сахиж Тан улсын эсрэг хүч хавсаръя гэсэн Түэдийн 727 онд ирүүлсэн саналыг үл хэрэгсэж, харин ч эсрэгээр Тан улс руу элч илгээн Түвэдийн саналыг мэдэгдэж байв. Тан улс ч бас Түрэгийн довтолгоог эсэргүүцэж байгуулсан бэхлэлтнүүддээ хилийн худалдааг байнга шахуу нээж байлаа.

Үүнээс гадна хөрш аймгуудын улс төрийн дотоод, гадаад харилцаа, хямрал зөрчилд түрэгүүд өөрийн эрхгүй татагдан оролцох явдал гарч байлаа. Тан улстай хамтарч түрэгийг довтолж байсан Киданы Ли Шихо 718 онд үхсний дараа бага авга Согу аймгаа захирах болов. Эрэлхэг зоригтой ард иргэдийн сэтгэлийг булаасан түүний түшмэл Кэтуюйгээ тэрээр устгахыг оролдоод бүтэлгүйтэж өөрөө нутаг орноосоо зугтахад хүрчээ. Тан улсын 500 цэрэг, Кумоси-гийн Ли Дафу-тай нэгдсэн Согу дахин цэрэглэж Кэтуюйг залхаах гэж оролдоод өөрсдөө сүйрсэн байна. Согу, Ли Дафу нар тулалдаанд алагдаж, Тангийн цэрэг хиартал цохиулжээ. Кэтуюй Согу-гийн авга дүү Юйюй-г аймгийн ахлагчаа болгов. Юйюй 722 онд Тан улсад айлчилж, садангийн гүнжтэй нь гэрлэж цол хэргэмээр шагнуулжээ. Нутагтаа хариад жилийн дараа өвчнөөр өөд болсонд дүү Туюй нь суурийг залгамжлав. Тангийн гүнжтэй гэрлэсэн Туюй Кэтуюйтэй зөрчилдөх болж 725 онд хатнаа авч Тан улсад хоргоджээ. Тэгэхэд нь Тан улсыг эсэргүүцэн тэмцэж байсан Ли Цзиньчжуны авга дүү Шаогу-г толгойлогч болгожээ. Ли Шихо бол Ли Цзиньчжуны авгын дүү нь байсан юм. Нэг ёсондоо Кэтуюйн шахалтаар Киданы засгийн эрх Ли Шихо-гийн удмаас Ли Цзиньчжуны удамд иржээ. Гэвч Кэтуюй холын бодолтой нэгэн байжээ. Өөрийн өргөмжилсөн толгойлогчоо 730 онд барьж алаад өөрөө Түрэгт дагаар оржээ. Мөн кумоси нарыг шахамдуулан Түрэгт авч ирэв. 732 онд Кумосигийн Ли Ши бусдын хамт 5000 өрхөө дагуулан Түрэг киданаас салж Танг түшихээр буцжээ.

Жилийн дараа Кэтуюй Тангийн хилийг уулгалж ючжоуг довтолсон байна. Тэгээд буцахад нь Ючжоугийн захирагч Сюэ Чуюй өөрийн 4 жанжиндаа 10000 шилдэг морин цэрэг өгч кумоси нарын цэргийг хүч хавсарган Кэтуюй-г нэг мөсөн дарахаар нэхүүлэв. Тан Кумоси-гийн нэгдсэн хүч  Юйгуань боомтын Душань уул хүрэхэд гэнэт Түрэг цэрэг харагджээ. Эндээс үзвэл Могилян, Кэтуюй нар зориудаар Тангийн цэргийг өдөж хөдөлгөөд цайз бэхлэлтээс нь холдуулсан байна. Сурвалжийн мэдээгээр “си-чууд гуйвж дайвав. Хэний  талд орохоо мэдэхгүй байлаа, эцэст нь комусичууд бэрх хүрэхэд хэцүү газар руу зугтааж одов” гэжээ. Энэ тулаанд Тангийн 4 жанжнаас 2 нь зугтааж, хоёр нь 10000 цэргийн хамт алагджээ.

Орхоны бичгийн дурсгал энэхүү хятад сурвалжийн мэдээг давхар баталдаг. Билгэ хааны бичээст “Могиляны 50 нас хүрсэн жил (733 он) “татаби иргэн Киданаас салав, Куг сэнгүн толгойлж 40000 цэрэг ирлээ. Түнкэр уул хүрч цохив, 30000-ийг сүг болгов” гэсэн мэдээ бий. Цэргийн тоо, алагдсан цэргийн тоо зөрж байна. Магадгүй танчууд их хохирол амссан учир цэргийн тоог дарсан байх. Тус байлдаан Билгэ хааны хувьд ч гарзтай болжээ. Түүний ууган хүү шархнаас болж үхсэн ба Могилян дурсгалд нь зориулж Кук сэнгүний балбал босгожээ.

Эртний сурвалжаар Түнкэрийн байлдааныг өдөөсөн гол буруутан нь Кэтуюй мэт харагдаж байгаа ч үнэн хэрэгтээ Түрэг улс кумоси, кидан нарыг нөлөөндөө байлгах зорилгоор Тан улстай далдуур өрсөлдөж байсныг харуулсан үйл явдал болжээ.

Түнкэр ууланд болсон тулалдааны хариуд Тан улс 727 оноос Түрэгийн элчээр Тан улсад хоёронтоо ирж байсан Мэйлучо (Буйруг чор) гэгч түрэгийн ордны дотоод хэргийн түшмэлийг ханатал хахууль цутгаж, талдаа татаад Билгэ хаанд хор зооглуулж чаджээ. Билгэ хаан хордсон даруйдаа мэдэж Мэйлучо-г ураг удмаар нь хүйс тэмтрээд өөрөө 734 оны 11 сарын 25-ний өдөр тэнгэрт хальж одов.