Их газрын чулуу

Монголын их боржингийн  бүсийн хамгийн их хэмжээтэй хэсэг нь Дундговь аймгийн Говь- Угтаал, Гурвансайхан сумдыг дамнан орших Их газрын чулуу юм. Их газрын чулуу нь хойноос урагшаа чиглэлтэйгээр 20 орчим км үргэлжилсэн 2 хэсгээс тогтох бөгөөд хамгийн өндөр цэг нь хойд хэсгийн Ерлөг уул ДТД 1706 метр өргөгдсөн. Их газрын чулууны боржин цохио нь ухаа ягаан өнгөтэй, том ширхэгтэй талстуудаас бүрдэх ба тууш, босоо, хөндлөн янз бүрийн хагарлуудтай. Их газрын чулуу нь хурц шовх оргил, үлдэц хадан цохио бүхий өвөрмөц тогтоцтой үзэсгэлэнтэй газрын нэг билээ. Энд өвгөн чингис хад, Лусын эзэн, Хаан, хатан хоёр, Загасны ам, Эхийн умай хад зэрэг гадаад

хэлбэр төрхөөрөө нэрлэгдсэн байгалийн өвөрмөц тогтоц бүхий хад чулуу элбэгтэй. 

Их газрын чулууны орчимд салхин ба халалт хөрөлтийн гаралтай багавтар хэмжээний 10 гаруй агуй байдаг. Их газрын чулууны  Өлзийт Сүмбэр уулын урд хэсэгт тусгаар орших боржин цохионд үүссэн хэд хэдэн агуй байгаагийн томоохон нь Тоонотын агуй юм. Агуйн ам гаднаас харахад 2.8 м өргөн, 1.4 м өндөр тэгш өнцөгт байдалтай. Агуйн өндөр цаашлахад нэмэгдэж 2.8 м болно. Нийт урт нь 27м бөгөөд агуй төгсгөл хэсэгтээ орой дээрээ цоорхой учраас "Тоонот" гэж нэрлэжээ.

Мөн Агуйтын агуй гэж 11.4 м урт хонгилтой агуй Тоонотын агуйн хадны ар шилд боржин цохионы баруун урагш харсан хажууд байна. Өөрөөр хэлбэл Агуйт, Тоонот хоёр нь нэг боржин цохионы ар, өвөр хэсэгт байрлах ажээ. Энэ агуйн 2.2 м өргөн, 5.2 м өндөр зууван амсартай, агуйн мухар руу өндөр нь намссаар төгсгөл хэсэгтээ 1.6м болдог.

Тоонотоос зүүн тийш 1.4 км зайд орших боржин цохио бүхий  уулын өвөр элгэнд, боржин цохионы дундаас дээш хэсэгт байрлах бас нэг жижиг агуй байгааг Өлгийн агуй гэж нэрлэдэг. Агуйн өргөн 5 м, урт нь 7.5 м бөгөөд өндөр нь агуйн амнаас цааш нэг намсаад дахин өндөрсөж төгсдөг. Дээр үед энэ агуйд ном судар их байсан гэдэг. Агуй байрлаж буй хадан цохионууд нь харгана, шаваг, буйлс
зэрэг сөөг ургамал оролцсон хялгана- агьт хуурай хээрийн ургамалшилтай. Эдгээр агуйнууд нь үзэж сонирхоход төвөг учрах зүйлгүй. Өөр хоорондоо ойрхон орших тул аялал жуулчлалд ашиглах бүрэн боломжтой.

Их газрын чулууны орчмын байгалийн үзэсгэлэн, ландшафтын иж бүрдлийг хамгаалах зорилгоор УИХ- ын 2003 оны 30 дугаар тогтоолоор 35000 га газрыг байгалийн нөөц газар болгон улсын тусгай хамгаалалтад авсан байна. 2006 онд Их Монгол улс байгуулагдасны 800 жилийн ойгоор Их газрын чулуунаа задгай театр байгуулсан.