Сайн ноён хан Т.Намнансүрэн

Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тууштай тэмцэгч Монгол улсын анхны ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн бол Чингисийн алтан ургийн язгууртан боржгон овогт хиад ястан билээ. Халхын Түшээт хан, Сэцэн хан, Засагт хан, Сайн ноён ханы эх угсаа бол Гэрсэнзийн удмаас эхтэй ба Гэрсэнз бол монголын Даян хаан хэмээн алдаршсан Батмөнхийн 11 хүүхдийн отгон хүү. Сайн ноён ханы шууд угсаа бол Гэрсэнзийн гуравдугаар хүү Оноху ноёны шууд залгамж юм.

1725 онд манж нар халхад Сайн ноён аймгийг байгуулж 1766 оноос Оноху ноёны дөрөвдүгээр хүү Түмэнхэн сайн ноёны сайн ноён цолыг үе улируулан залгамжлуулж хан тамга олгожээ.

Намнансүрэн 1878 онд сайн ноён Төгс-Очирын хоёрдохь хүү болон одоогийн Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт мэндэлсэн ба багийн төв түвшин зантай, аливааг сэтгэн бодох оюун билэг төгс хүүхэд байжээ. Түүнд нутгийн номтой хүмүүс монгол, манж бичиг зааж өөрөө хичээн орос хятад бичиг гадарладаг болсон гэдэг.

1897 онд Намнансүрэн хошой чин ван цол хүртэн хошуу захирах засаг, аймгийн хан, Цэцэрлэгийн чуулганы дарга болжээ. Намнансүрэнгийн үед сайн ноён хан аймаг 24 засаг хошуу, 8 тамгатай хутагтын шавь нийт 32 засаг захигааны нэгжээс бүрдсэн халхын 4 аймгийн хамгийн том аймаг байлаа.

1911 онд нийслэл хүрээнд албан хэргээр цугласан ноёд хутагт нар Богд хан уулнаа сэм хуралдан манжийн дарлалыг устгах, энэ хэрэгтээ хаант Орос улсын дэмжлэгийг авах талаар хэлэлцэн тохирчээ. Тэр шийдвэрийг Богд Жавзундамба идэвхийлэн дэмжиж цаг алдалгүй хөдлөхийг анхааруулсан ба  энэ ёсоор ноёд хутагт, лам харгүй тэмцэл өрнүүлж 

1911 оны 12 сарын 29-ны өдөр тусгаар тогтнолоо зарлан тунхаглаж наймдугаар Богдоо шашин төрийг хослон баригч хэмжээгүй эрхт хаанаар өргөмжлөн оны цолоо олноо өргөгдсөн хэмээн тунхаглаж шинэ монголын түүхийн нэгэн шинэхэн хуудсыг эргүүлсэн билээ.

Сайн ноён хан Намнансүрэн эл хэрэгт анхнаас нь идэвхийлэн оролцож Ховдыг чөлөөлөх тулалдаанд цэрэг зэвсэг, уналга морь, хоол хүнсээр тусалж явжээ. 1912 оны 7 сард Богдын зарлигаар 34 настай Түмэнхэн номун сайн ноён хан Төгс-Очирын Намнансүрэн монгол улсын анхны ерөнхий сайдаар томилогдон шинэ монгол улсаа төвхнүүлэн хөгжүүлэх, тусгаар тогтнолоо олон улсын хэмжээнд зөвшөөрүүлэн хүлээлгэх их ажилд шамдан оржээ.

1919 оны эхээр монгол улсын ерөнхий сайд сайн ноён хан Намнансүрэн цэл залуу 41 насандаа хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлсэн ба түүнийг Богд хааны ордонд хортой архи уун хорлогдсон гэж үздэг.

Цагаан монголчууд буюу монгорууд

БНХАУ-ын Хөх нуур_ Ганьсу мужуд 150000 гаруй монгорууд буюу цагаан монголчууд амьдардаг.

Тэдний уг гарлыг Сүбээдэй баатарын үр хойчис гэдэг ч 13-р зууны монголчууд эртний тугухунь нартай нийлэн холилдсон  гэж үздэг байна.

Тугухунь нар бол сүмбэ нарын нэг хэсэг муюн аймгийн салбар бөгөөд ах дүүс эвдрэлцэн төрсөн нутгаа орхин зайлах хэрэгтэй болж, Хөх нуурын сав газар, Дорнод Цайдам ба Төвдийн зүүн хойд этгээдийг эзлэн өөрсдийн улсыг байгуулан 284-672 оны хооронд оршин тогтнож байжээ. Тугухунь буюу тогоо нарыг цагаан монголчуудын өвөг гэдэг.

Монгорууд хэлний хувьд эртний монгол,хэлээ бараг хадгалан үлджээ. Үгсийн сангийнх нь багахан хэсгийг төвд үгс эзэлдэг гэнэ.   

Амьдралын хэв маягийн хувьд мал аж ахуй, газар тариалан, гар урлал эрхэлнэ. Цагаан сарыг тэмдэглэхээс гадна надум буюу наадам хийн хүчит бөх барилдуулан, хурдан морь уралдуулна. Шашин нь бол эрт цагт бөө мөргөлтөн байсан бол одоо буддын болон даогийн сургаалийг дагах болжээ.

Хөх монголын минь тасархай цагаан монголчууд ардын дуугаа аялан зохиож ар монголоо санан суудаг гэнэ.

Аян замд гарсандаа

Монгол хааны хүү охин

Алсын замдаа одсондоо

Монгол аав ээжийн үрс

Нутгийн салхи сураггүй ээ

Ар л нутагтаа сууна уу даа

Хэзээ л ирэхиийн болдоо хө…

Дээд монголчууд

Дээд монголчууд бол БНХАУ-ын баруун хойд хэсгийн Цинхай буюу Хөхнуур мужид оршин суудаг Хошуудын хант улсын үлдэгдэл хошууд, торгууд цорос  мөн цөөн тооны халхууд минь билээ.

Өгөөдэй хааны хүү Годан ханы цэрэг Төвдийг эзлэж яваад уулархаг нутгийн цавчим өндөр давааг давахад уулын бэлээс нуурын тунгалаг усанд хөх тэнгэрийн дүрс ойн гүн цэнхэр харагдасан тул Хөх нуур гэж нэрлэсэн гэдэг.  

Хошуудын хант улс нь 1642 онд Гүүш Төрбайхын Төвдийн өндөрлөгт байгуулсан улс. Төрбайх бол Чингис хааны дүү хавт Хасарын удам.

1637 онд халхын Цогт хунтайж улааны шашныг өмгөөлөн Хөхнуурт хяналтаа тогтоогоод Төвд рүү довтлох үед шарын шашны тэргүүн 5-р Далай лам Хошуудын хан Төрбайхаас тусламж хүсчээ. Тэр өөрт таарсан сайхан боломжийг алдалгүй цэргээ дагуулан ирж  Цогт тайжын цэргийг цохин Төвдөд хяналтаа тогтоож эхэлсэн байна.1641 онд Төрбайх төвдийн Замба хааныг довтолж Төвдийг бүрэн захирч авсан ба Далай лам түүнд шарын шашныг мандуулагч Гүүш цол шагнажээ.

Хошуудын хант улс 80 гаран жил тогтноод Төрбайхын ач Лувсанданзан манжийн эсрэг тэмцээд дарагдснаар 1723 онд мөхөж түүнээс хойш тэндхийн монголчууд эх монголчуудаасаа алсран холджээ.

Одоо Хөхнуурт 80000 орчим дээд монголчууд амьдардаг гэх ба тэдний хэл яриа нь бага зэрэг ойрад буюу баруун монгол аялгатай болохоос монголчуудтай чөлөөтэй ойлголцдог ба амьдралын хэв маяг нь яг л бидний монгол адил зочломтгой найрсаг, таван хошуу малаа маллан бэлчээр сэлгэн нүүж амьдарна. Харамсалтай нь тэднийг хятад, төвдүүдэд  бөөрөлхөн Цайдамын цөл рүү шахан  бэлчээр нь улам хомсдож  эхэлжээ.

Хөх монголын минь тасархай дээд монголчууд биднээр их бахархана. Тэд төвдүүдтэй маргалдахдаа дэлхийд Төвд гэж улс үгүй, харин Монгол гэж тусгаар улс бий шүү гэж амыг нь асуудаг гэнэ.

Хар хятаны Елюй Даш

Өвөг монгол угсааны нэгэн их улсыг байгуулсан их хүн Елюй Даш. Хятан гүрэн мөхөж буй үед Елюй Амбагайн наймдугаар үеийн ач Ёлюй Даш өөрийн мэдлийн хэсэг хятанчуудыг дагуулан баруун тийш нүүн Балхаш нуурт төвлөн Хар кидан улсыг байгуулан дорнод Туркестан, Эмил гол, Долоон мөрөн, Тарвагатайн нуруу, Тэнгэр уул орчмыг мэдэн захирах болжээ.

Елюй Даш хаан болсноос хойш хятан, монгол, түрэгүүд нийлсэн гучин түмэн цэрэгтэй болсон ба Амударья ба Сырдарья мөрний хоорондох мусулманчууд ихэд байлдсан боловч дийлдэн удалгүй Бухар ба Хорезм цөм Хар хятаны захиргаанд оржээ. Үүнээс гадна Илийн хязгаар дахь Харлаг, Уйгарын улсууд  мөн дагажээ.

Хар кидан улсыг үндэслэгч Елюй Даш 1087 онд төрсөн бөгөөд 1124 онд өөрийн улсыг байгуулаад өөрийгөө Гүр хаан хэмээн өргөмжлөн есөн жил хаан суугаад 1143 онд нас баржээ.

Түүний байгуулсан Хар кидан буюу баруун Ляо улс 90 гаран жил оршин тогтносон ба 1200 оноос хүч нь сулран дотоодын самуун ихсэж хөрш улсууд болох Их Монгол, Хорезм улсууд хүчирхэгжин мөхлийн зам руугаа оржээ.

Чингис хаан найманы Таян хааныг дарсны дараа түүний хүү Хүчүлүг дутаан Хар кидан улс руу дүрвэн очиж түүний төрийг самууруулан эргүүлснийг Чингис хааны зарлигаар Зэв жанжин  Хүчүлүгийг мөрдөн хөөж устган 1213 оноос Хар хятан улс их Монгол улсын харъяат болж Чингис хааны их улсад нэгджээ.  

Өвөг монгол Хятанчууд

Хятанчууд анх Лууха голын баруун талаар Шар мөрний умард саваар нутаглаж байсан бөгөөд яваандаа Шар тэнгисийн эрэг хүртэлх нутагт тархан суужээ.

Хятанчуудын сударт манай дээд өвөг Гэ Уту хэмээгч үе улиран умард этгээдэд баатарлан Дунху хэмээн нэрийдэж байсан бөлгөө. Хан улсын үед Модун хаанд сөнөөгдөн мөхөөд Сяньби ууланд батлан сууж Сүмбэ овогтон хэмээгдэв гэсэн нь тэд яах аргагүй бидний өвөг монголчууд болох нь тодорхой.

Хэл судлалын талаар хийсэн судалгаагаар ч монгол хэлтэн байсан нь нотлогдсон ба хятан нарын 100 үг тутмаас 70 үг нь Монгол үг байдаг. Жишээ нь: Боули-Боол, шава-шувуу, ике-их, найхэ-нохой, толи-туулай гэх мэт. Мөн Тан улсын сударт Хятан нарын аж ахуй, үг хэл зан заншил нь Монголын Шивэй нартай адил хэмээн тэмдэглэсэн байдаг.

Хятанчууд 5-р зууны сүүлчийн хагасаас 7-р зууны эхэн хүртэл монголын Тоба вэй улс болон Хөх түрэгийн хаант улсын харьяанд байж байгаад 8-р зууны дунд үеэс аль нэг улсад харьяалагдахаа больж хүчирхэгжин найман аймаг нь гучин найм болтлоо өссөн байна. Энэ үеэс Хятан нар тэргүүнээ хан гэх болжээ, 

907 онд Елюй овгийн Амбагай ханд өргөмжлөгдсөнөөр улсаа Хятан гүрэн гэж нэрлэн язгууртнуудынх нь эрх мэдэл нэмэгдэж, засаг төрийн байгууллагууд нь байгуулагдан нүүдэлчин иргэдээ захирах умард өмнөд гэсэн хоёр түмэнд хуваажээ.

Хятанчууд монгол зүрчид хотон газруудыг эзлэн авснаас гадна нанхиад улсыг бүрмөсөн эзлэхэд хүрсэн ба сүүлдээ урт цагаан хэрмийн доторх нэлээд мужаар хэмжээ болгожээ.Энэ үеийн Нанхиад орон  Хятан нарыг хүчирхэгжихэд саад хийж чадсангүйгээр барахгүй, бүр Нанхиадын урвагч түшмэлүүд Хятаны язгууртнуудыг зулгуйдан, Хятанчуудыг төр ёсоо бэхжүүлэхэд нь туслаж байв.

Амбагай хан 907 оноос хойш нийт есөн жил төр барьж Хятаны ханг гурван жилд нэг удаа сонгох дэгийг зөрчин өөрийгөө их хаанд өргөмжилөн хаан  ширээг угсаа залгамжлах болгожээ. Хятанчууд 922 оны үед улсын цэргийг ерөнхийлөн захирах тушаал бий болгож, 50000 хүнтэй их цэрэг байгуулан улам хүчирхэгжин гадаад байдал нь үлэмж бэхжин 923 онд Перс улсаас 924 онд  Солонгосын гурван хаант улсын нэг Шелла улсаас элч нар ирж бараалхаж байжээ.

Хятанчууд 923-924 онд гэхэд Зүүн далай Шар тэнгисээс Алтайн уулс, Цагаан хэрэмнээс Хэрлэн гол  хүртэлх өргөн уудам нутгийг эрхэндээ оруулсан байлаа. Харин 1005 оны үед Сүн улстай найрамдсаны дараа хүлгийн жолоо, зэвсгийн үзүүрийг Солонгос, Уйгар, Тангуд зэрэг газар орнуудад хандуулах болжээ.

Хятан гүрэн 200 гаруй жил тогтносны эцэст эзлэгдсэн олон аймаг, улс ардын тэмцэл хөдөлгөөн хүчтэй өрнөсөөр Хамниган угсааны Зүрчид нар 1113 онд бослого гаргаж өөрийн нутгийг чөлөөлөн 1115 онд Зүрчидийн Алтан улсыг байгуулан улмаар тэд Сүн улстай хүч хавсран Хятан гүрнийг хоёр этгээдээс нь хавсайдан газар нутгийг нь танасаар 1125 он гэхэд бүрмөсөн мөхөөжээ.

Хятаны нэг хэсэг нь хаан угсааны Елюй Дашийн захиргаан доор баруун тийш нүүж Баруун ляо улсыг байгуулан 100 хүрэхгүй жил оршин тогтносон байна.

Эзэн хаан Чингис

Чингис хааны, магадгүй амьд байх үеийнх нь гав ганцхан хөрөг зураг эдүгээ Бээжингийн түүхийн музейд, Юань улсын монгол угсааны эзэн хаадыг дүрсэлсэн эртний уран зургийн цуглуулга дотор байдаг юм. Хубилай хааны үндэслэсэн Юань улсын хаад 1279-1368 онд Дундад улсыг захирч байв.

Монголын байлдан дагуулагчийг түүшээр зурсан дэлгэмэл дөрвөлжин торгоны өмнө зогсож ажиглацгаая.

Тэрээр зүүн тийшээ бага зэрэг эргэжээ. Түүний лужир бие голдуу нилээд тарган байдаг орчин үеийн монголчуудын хэв маягт бүрнээ сайн тохирч байна. Эзэгнэгчийн уг нь байсан уян хатан төрхийг он жилүүд илүү хүнд хөшүүн болгон харагдах болов уу?

Махлаг өргөн нүүр, цэмцгэр бөгөөд өндөр хамар сайтар таарч тохирсон юм.Бараг шулуун шахуу хөмсгийн нэг адилаарүс нь бууралтжээ, дээд сахал нь завьжаа халхалж, эрүүний сахал нь хятад хүнийх лугаа адил. Түүний өргөн духыг хээлэн тахирласан үрчлээсийг нь харвал энэ хүнийг тавин настай гэмээр, гэвч зураач зургаа сүрлэг бөгөөд ахимаг болгохыг оролджээ. Улмаар түүнд эртний мэргэдийн урт сахлыг нэмж зурахыг ч бодсон байж болох юм. Он жилээр ухаажиж, туршлага, мэдлэгийн билгэ тэмдэг болсон хүн хятадад ямар их хүндлэл хүлээдэг нь тодорхой шүүдээ.

Тэмүжины өнгөлөг үсээр хийсэн малгай ар шил рүү нь дарж унжжээ, тэр үед нүүдэлчид ингэж өмсдөг байв.

Өнгөц харахад эл зураг нэг их илэрхийлэмтгий биш, гэхдээ хэрэв анхааралтайяа ажиглавал, нүднээс нь маргаангүй нухацтай байдал, захирангуй шинж, өөрөөр хэлбэл чанга хатуу чанар, гүнээ тайван байдлаар илрэх зөөлөн боловч аврага хүч чадлыг олж харж болно.

Энгийн хувцаслаж элдэв гоёл, эрх мэдлийн тэмдэг хэрэглээгүй байгаа нь энэ хүний чадварыг онцлон харуулж байна.

Мишель Хоанг “ Эзэн хаан Чингис” номноос зурвасхан…

Гүрвэл

Гүрвэл бол нарийн урт биетэй, зун цагт хэд дахин гууждаг, хос богихон хөлтэй, урт бөөрөнхий сүүлтэй хэвлээр мөлхөж явдаг хуурай газрын амьтан.

Монгол оронд 13 зүйл гүрвэл бүртгэгдсэн байдаг байна.
Төмөр гүрвэл - Alsophylax pipiens
Говийн махир хуруут гүрвэл - Cyrtopodion elongatus
Пржевальскийн нохой гүрвэл - Teratoscincus przewalskii
Замба гүрвэл - Laudakia stoliczkana
Тойрмын хонин гүрвэл - Phrynocephalus helioscopus
Цоохор хонин гүрвэл - Phrynocephalus versicolor
Монгол гүрвэл - Eremias argus
Толбот гүрвэл - Eremias arguta
Могой гүрвэл - Eremias multiocellata
Загалт гүрвэл - Eremias vermiculata
Гавшгай гүрвэл - Lacerta agilis
Зулзагалагч гүрвэл - Zootoca vivipara

Арваалж

Арваалж нь маш эмзэг аалз. Хүмүүс арваалжны талаар домог мэт зүйлүүд их ярьдаг ч яг үнэндээ бол худлаа байдаг. 

Харахад бие томтой ч гэсэн нарийн ажиглавал бие нь асар их үсээр хучигдсэн байдаг. Энэ нь арваалжийг илүү том харагдуулдаг. 

Урт, сарвагар 4 хос мөч нь түүнийг улам бүр сүртэй харагдуулна. Биеийн урт нь 5см, 4 эвэрлэг зөрсөн хошуутай. Маш хурдан, чийгэнд тэсвэргүй, хуурай орчинд илүү сайн амьдарна. 

Малчид түүнийг нойтон дадуугаар цохиж, эсвэл ус цацаж холдуулдаг. Ерөнхийдөө бол ховор тааралдана. Их халуунд амьдардаг энэхүү аалз нь шөнийн амьдралтай. Шөнө үүрнээсээ гарч ан хийнэ. Түүний хүшуунд ямар нэг хор байхгүй ч гэсэн барьсан амьтнаа жижиглэж иддэг. Жижиг шавьжууд, жижиг сээр нуруутан амьтнаар хооллоно.

                                                                                   

Туулай

Монгол оронд боролзон, түвд, чандгана, молтогчин гээд олон өрлийн туулайнууд байдаг. Боролзон туулай ойт хээрийн бүсээр нутагладаг. Эм боролзон туулайд бусад ямар ч амьтанд байдаггүй нэгэн сайхан чанар байдаг нь өвсөнд хяраад хэвтчихсэн бүжинтэй тааралвал хэний ч бүжин байсан хамаагүй цадтал хөхүүлдэг байна. Боролзон туулай тарвагны хаясан нүхэнд үүрээ засдаг бол молтогчин туулай газар ухаж үүрээ засдаг.Бүжингээ тусгай зассан өвс ноолууран дээр гаргана. 

Молтогчин туулайн бүжин эхээс төрөхдөө нүцгэн үсгүй, сонсголгүй дөнгөж хөдлөх төдий амьсгаатай байдаг бол борлзон туулайн бүжин нүцгэн биш, хараатай төрөх бөгөөд төрөнгүүтэй гүйж харайж чаддаг байна. Молтогчин туулайн бүжин төрснөөс хойш хоёр долоо хоноод гөлөг шиг нүдээ нээдэг. Молтогчин туулай хэвтэж байгаад бүжингээ хөхүүлэх ба боролзон туулай шиг хэзээ ч бусдын бүжинг хөхүүлэхгүй. Гэхдээ боролзон туулай молтогчин туулай шиг өдрийн хэдэн удаа бүжингээ хөхүүлдэггүй гэнэ.

Бүст нуур

Бүст нуур нь Завхан аймгийн Тэлмэн сумын нутагт 49°07′57.9″N 97°26′28.2″E градусын солбилцолд 22,1 ам дөрвөлжин км талбай эзлэн орших ба , эргэн тойрон модтой уулсаар хүрээлэгдсэн, дундаа том арал уултай, нүүдлийн шувууд цуглардаг, загас элбэг үзэсгэлэнт нуур. Нуурын хойд талаар 1905 оны их газар хөдлөлтөөс үүссэн газрын хагархай дайрч өнгөрдөг.

Хотгойдын Шадар Ван Чингүнжав Манжийн цэрэгтэй байлдаж явахдаа Бүст нуурын оломыг мэддэг учир нуурыг гатлаж нуурын гол дахь ууланд очиж цэргүүдтэйгээ байрлаж байсан ба нуурын нэр, нуурын дундахь Алтан тэвш уулын нэрийг ч шадар ван хайрласан гэх домог бий.

Урьд шадар ван Чингүнжав ховдын цагаан түнгээс гарч орос улсыг зорин манжийн цэргээс зугтаж явахдаа энд хоног тааруулсан гэдэг. Тэгээд өглөө босоход нь анчин гөрөөчнөөс айж үргэсэн ан амьтан нуурын мөсөн дээгүүр сүрэглэн  нуурын дундхи уул руу айсуй харагджээ.

Шадар ван өөрөө ч зугтан явсан тул айсан үргэсэн бүхнийг орогнуулан авардаг  ачтай, тустай нуур юмаа хөөрхий хэмээн бишрээд өөдөө харсан сав гэж алтан тэвшээ дунд ууланд нь булж, товчлуур мөнгөн бүсээ нуурын мөсийг цоолж хийсэн гэдэг. Тэр цагаас л уг нуурыг Бүст нуур, дундах уулыг нь Алтан тэвш хэмээн нэрлэх болжээ.

Мөн тэр үеэс нэгэн сайхан дуу гарч түмэнд түгсэн нь:

Хоноглосонхон газар нь
Ховдын цагаан түнгээ
Ховлоод мордсон цэрэг нь
Хоёр живаа цэрэг
Бүгсэхэн газар нь
Бүстийн дунд уул
Бүслээд мордсон цэрэг нь хоёр живаа цэрэг
Хүчлэнхэн зорьсон газар нь
Хүрмэн тагнын цаахна
Хүрээлэн мордсон цэрэг нь
Хоёр живаа цэрэг
Гурван живаа цэргээ
Дагуулсан ч болоосой

Гургалдай зээрдээ

Унасан ч болоосой  гэх энэ дуу буюу.

Толбо нуур

Тус нуур нь Баян-Өлгий аймгийн Толбо сумын нутагт орших үзэсгэлэнт нуур ба Монгол Алтайн нурууны томоохон цэнгэг уст нуур юм. Эргэн тойрондоо өндөр хад асга бүхий нүцгэн уул нуруугаар хүрээлэгдсэн ба одоо хир нь Толбо,Хүнгүй  зэрэг зарим уулын оргилд бага зэрэг мөнх мөс цас ч харагдана.

Толбо нуурт хэд хэдэн жижиг арал байдгаас хамгийн том нь Гичгэний толгой ба энэ нуурт түрж орсон хошууны үзүүр цухуйж байгаа нь тэр. Энэ нуур уулсын ам хавцлаар урссан арваад гол горхийг өөртөө нийлүүлж усаа бүрдүүлэх ба илүүдэл усаа Түргэний голоор дамжуулан  Ховд голд өгөх боловч хуурай гандуу үед гадагш урсгалгүй болдог байна. Хэдий тийм боловч маш цэнгэг устай.

Толбо нуур байгалийн үзэсгэлэнт газраас гадна манай түүхийн нэгэн үйл явдлын гэрч болсон газар билээ. Энэ бол Толбо нуурын бүслэлт гэж алдаршсан Ц.Хасбаатарын удирдсан журамт цэргүүд цагаантны давуу хүчинд бүслэгдэн 42 хоногийн турш баатарлагаар тулалдсан тулаан юм

 Хасбаатарчууд 1921 оны есдvгээр сарын 17-нд Толбо нуурын захад оршх Саруул гүний хүрээнд   ирж энд урвагч ноёдын уршгаар цагаантны 3000 орчим цэрэгт бvслэгдсэн байна.

1921 оны 9 сарын 19-нд цагаантны толгойлогч Бакич, Кайгородов нар Саруул гүний хүрээг явуут эзлэх төлөвлөгөө гаргаж  21-ний шөнө гэнэтийн дайралтанд оржээ. Журамт цэргүүд Байколовын улаантны хамт хүчтэй шуурган гал нээсэн боловч цагаантнууд гэнэтийн довтолгооны ачаар хүрээний баруун хойт хэсгийг эзэлсэн авчээ. Улаан цэргүүд зугтан нэгэн сүмд орж бэхлэн суужээ. Цагаантанд эзлэгдээгүй хэсгийг ардын журамт цэргүүд хамгаалж чадсан бөгөөд хүрээний баруун хойт хэсэгт 20 орчим монгол цэрэг цагаантны ар талаас гэнэтийн цохилт хийн гар бөмбөгөөр цагаантныг цохисон байна. Үүнд зоригжсон улаантнууд сөрөг давшилтанд орж цагаантнуудыг эзэлсэн байрлалаас нь цохин гаргасан байна. Цагаантнууд энэ шөнийн дайралтанд тун их хохирсон байна.

Амжилтгүй довтолгооны дараа Кайгородов өөрийн отрядын аван салан одож  Саруул гүний хүрээнд генерал Бакичийн гол хүч, Казанцевын отрядууд үлдэн дахин 2 удаагийн дайралт хийсэн боловч бүслэгдсэн цэргүүд тухай бүрт нь амжилттай няцааж байжээ.

Хасбаатарчууд хэдий бүслэгдсэн боловч өлсгөлөн өвчин, цаг уурын хэцүү бэрхийг туулж, генерал Бакич "... зэвсгээ хураалган бууж өгвөл амь бие, эд хєрєнгєд чинь халдахгүй. Эсэргvvцвэл байран дээр чинь буудаж ална!" гэж тулган шаардсанч бат цайз хэвээрээ байлаа.

Бүслэлтийн үед Хасбаатар жанжин дайсныг нэвтрэн дайран гарч Хөшөө модонд  байсан Зєвлєлтийн улаан цэрэгтэй холбоо барих, нутгийн ардуудаас цэрэг дайчлан дайсныг цохиж үлдсэн нөхдөө аврахаар эрэлхэг тэмцэл хийж яваад дайсанд харамсалтайгаар алагдсан байдаг.

Бүслэгдсэн цэргүүд эцсийн цохилт хийхээр шийдсэн үед Зөвлөлтийн улаан цэрэг  Хөшөө модноос хүрэлцэн ирж дайсныг хөөснөөр олон хоног үргэлжилсэн бүслэлт монголчуудын ялалтаар дуусчээ.

Иссык куль буюу Ишгэн хөл нуурын Сарт халимагууд

Хиргисчүүдийн бахархал  Иссык куль нуур.Монголын Эзэнт гүрний үеийн түүхэнд “Ишгэн хөл”, “Исгэлэн” гэх зэрэг янз бүрээр нэрлэгдсэн тус  нуур нь далайн түвшинээс дээш хамгийн өдөрт өргөгдсөн дэлхийн хамгийн цэнгэг уст нуур бөгөөд Киргиз Улсын зүүн хойд хэсэгт Тэнгэр уул, Кунглей, Ала-Тоо уулсын дунд цэлэлзэн оршдог.

Иссык-Куль гэдэг нь монголоор “Бүлээн нуур” гэсэн үг болох ба  өвөл хөлддөггүй учир ийнхүү нэрлэжээ. Хиргисчүүд нуураа бахархан “Киргизийн хөх сувд” хэмээн хайрлан нэрлэх ба  энэ нуур Хөвсгөл нуураас талбайн хэмжээгээрээ 2.3 дахин, эзэлхүүнээрээ 4.5 дахин том бөгөөд цэнгэг усны нөөцөөрөө Байгаль нуурын дараа ордог байна. 

Иссык куль нуур нь монголчуудын түүхтэй нэгэн жимээр холбогддог нь энэ нуурын дэргэд монголын ихэс дээдэс цуглан  Зүчийн ахмад хүү Бат ханы удирдлаган дор их хуралдайгаа ёслол төгөлдөр хийн их Монгол улсын хаан сууринд Толуйн ахмад хөвгүүн Мөнхийг залж байжээ.

Одоо энэ нуурын хөвөөнөө Сарт халимагууд хэмээх ойрaд түмний арван мянга орчим үр сад амьдарч сууна. Тэд Зүүнгарын хаант улс унасны дараа Уйгараар дамжин Хиргис нутагт очсон торгууд хошууд нарын удам гэх ба бас  Ижил мөрнөөс хөдөлсөн торгуудын их нүүдлээс манжид дагаар орохыг хүсээгүй үлдсэн хэсэг нь хиргис нартай тохирон Иссык куль нуурын хөвөөнд суурьшсан ч гэж үздэг.

Баруун монголоос хальж тасран одсон  өөрсдийгөө Сарт халимагууд гэх болсон хөх монголын тасархай эдгээр ойрад түмний үр сад он цагийн эрхээр харьд уусан шингэж хэл соёл нь бүдгэрч хиргисчүүдийн нэг хэсэг болжээ.

Сарт халимагууд Иссык куль нуурынхаа зүүн эрэг дагуу Киргизийн гурван гацаанд төвлөрөн суух ба уламжлалт мал аж ахуй эрхлэхээс гадна амьжиргааны гол сурвалж нь газар тариалан болжээ. Нэг халимаг өрх дунджаар 100-300 орчим толгой мал малладаг байна. Мөн тэд жимс жимсгэнэ тарьж аж ахуйдаа нэмэрлэдэг гэнэ.

Сарт халимагууд энд ирж суурьшаад таван үе болсон тул эх хэлээрээ тун бага, харин ойрд аялгуутай хиргис, орос хэлээр чөлөөтэй ярьдаг болжээ. Цагийн эрхэнд бүгд исламын шашны суннит урсгалыг  шүтэж  сууна.

Уйгарын хаан Моюнчурын хөшөө буюу Могойн шинэ усны дурсгал

Архангай аймгийн Хайрхан сум, Булган аймгийн Сайхан сумын нутгийн зааг дээр Могойн Шинэ ус хэмээх газар эртний Уйгурын үеийн гэрэлт хөшөө, булшны цогцолбор байдаг. Энэхүү дурсгал ДТД 1477 метрийн өндөрт орших ба гэрэлт хөшөө нь дундуураа хоёр хуваагдсан, хөшөөний суурь болох чулуун яст мэлхийний толгой хугарч алга болсон байна. Уг дурсгал судалгааны ном зохиолуудад “Моюнчурын хааны хөшөөний түрэг бичээс” гэсэн нэрээр орсон байдаг.

Могойн шинэ усны энэ дурсгал нь Уйгурын  хаан  Моюунчурт  зориулан босгосон тахилын онгон юм. 25х47 м хэмжээтэй тус тахилгын онгон нь гонзгой дөрвөлжин хэрэм, түүний дотуур усан шуудуутай. Төвийн хэсэгт нь дүгрэг чулуугаар голдоо хонхортой овоо босгосон бий.

Дурсгалын хойт хэсэгт, яст мэлхийн нуруунд суурилуулсан урт том хөшөө байсан нь Орхон-Енисейн руни бичээстэй. Уг бичээст Уйгурын хаан Моюнчурын амьдрал үйл явдал хийгээд уйгур улсын түүхэнд холбогдох гол гол үйл явдлын талаар өгүүлжээ. Энэхүү дурсгалыг 759-760 оны үед босгосон гэж үздэг.

Моюнчур хааны тахилын онгоны энэхүү бичигт хөшөөг 1909 онд Финлянд улсын их эрдэмтэн Г.И.Рамстедт нутгийн ард олноос олж мэдэн илрүүлэн судалсан бөгөөд түүнээс хойш энэхүү дурсгал гадны эрдэмтэдийн дунд Сэлэнгийн бичээс хэмээн ихэд алдаршжээ.

Моюнчур хааны гэрэлт хөшөөний хугарсан хоёр хэсэг нь 3.9 метр болох бөгөөд углуургаараа  яст мэлхийн сууранд суусан байдлаараа 4 метр гаруй өндөртэй байжээ гэж үздэг.

Эл хөшөөг олон орны нэрт судлаач эрдэмтэд судлан шинжилж тайлан уншиж, учир утгыг тодруулан нийтэлж ирсэн бөгөөд анх бүтэн байхдаа 6750 орчим үсэг зурлагатай байсан нь одоо гэмтэж муудсаар 5000 орчим нь хадгалагдан үлджээ.

Уг хөшөөнд, уйгурууд, Түрэг улсыг бутцохиж өөрийн төр улсыг төвхнүүлэн байгуулсан тухай үйл явдлыг тэмдэглэн бичсэн ажээ. 

Бичээсийн дотор,

“Өтүкэний орчин тойронд хоёр уулын дунд нутагладаг. Тэдний ус Сэлэнгэ бөлгөө”. “Тэнд улс нь нүүдэллэн агсан” бөгөөд “...арван уйгур есөн огузыг зуун жил захиран ”, ”Сэлэнгийн эрэгт Байбалык хотыг байгуулахыг согд, табагач нарт даалгалаа би” гэхчлэн гардаг нь эл улсын нутаглан суусан газар орон, тэдний бүрэлдэхүүнд байсан овог аймгийн нэр усыг тэмдэглэн бичсэн түүхэн сурвалж төдийгүй, нүүдэлчдийн утга соёлын үнэт дурсгал болно.

Энэхүү хөшөөг, түрэгийн “орхон-енисейн”  хэмээх руни бичгээр бичсэн нь, уйгурууд түрэгийн захиргаанд явах үеэсээ эл бичгийг хэрэглэсээр ирсэн ба хожим өөрсдийн бичиг үсэгтэй болсныг илтгэнэ.