Монголын Юань улсын хаад – Заяат хаан Төвтөмөр

Хайсан хүлэг хааны дэд хөвүүн Төвтөмөр 1304 онд төржээ. Гэгээн хаан Шадбалын үед Хайнань газрыг сахин сууж байгаад Есөнтөмөр хааны үед зарлигаар эгэн ирж ван хэргэм хүртсэн байна.

1328 онд Есөнтөмөр хаан нас барж түүний хүү Ашидхэв Шаньду хотноо хаан өргөмжлөгдөхөд сарын дараа буюу 9 сард Төвтөмөр Дайду хотноо эцгийн шадар ноёдын туслалцаатайгаар хаан суужээ.

Хаан суусан даруй Ашидхэв хааны жанжид Ванчин, Зүүндэй, Хулдай, Түмэндарь  нарыг ээлж дараалан бутцохиж Шаньдуг эзлэн  эсрэг этгээдээ төвшитгэсэн байна.

1329 оны цагаан сараар Төвтөмөр хаан ах Хүслэндээ элч зарж их орыг залгамжил хэмээн хэлүүлж 3 сард Яньтөмөрт эрдэнийн тамга бариулан ах Хүслэн хаандаа хүргүүлжээ. Тамгыг хүлээн аваад Хүслэн хаан Төвтөмөрийг хунтайжид өргөмжлөн, Яньтөмөрийг баруун гарын чинсан болгож, цэргийн явдлыг мэдүүлж  дархан цол олгов.

1329 оны 5 сард хунтайж Төвтөмөр,  хаан ахаа тосохоор Дайду хотоос мордож 8 сард Онгоцот хэмээх газар золголдон их найр үүсгэснээс  4 хоногийн дараа Хүслэн хаан гэнэт нас баржээ. Ингээд Шаньду хотод Төвтөмөр эргэн хаан суув.

1330 оны 1 сард Юньань газрын Тэгэн, түмний ноён Бэх нар Төвтөмөр хаанаас урван хэд хэдэн хотыг байлдан эзлэсэнд  Төвтөмөр хаан Өлзийд 5 түмэн цэрэг өгч байлдуулахаар явуулсанд Бэх нар түм гаруй цэргийг нь устган үлдэн хөөсөнд хаан дахин 10 түмэн цэрэг цуглуулан илгээсэнд  11 сард хааны цэрэг Бэх нарыг ихэд дарж Бэхийн дүү Баясгал, хамсаатан Байбух, Баянтөмөр зэрэг 10 гаруй хүнийг барьж алжээ. Босогчид дарагдсан ч цөөн тооны хүмүүс уул шугуй, далайн хойгт дутаан ороод гарч ирэхгүй болсон тул Төвтөмөр хаан зарлиг буулгаж их цэргийн хагасыг нь Юньаньд дарангуйлан суулгаж хагасыг нь эргүүлэн татаж нутаг оронд нь буцаав.

Юньаны бослогыг төвшитгэсний дараа Төвтөмөр хаан улсын сан хөмрөгөөс 2300 лан алт, 14600 лан мөнгө, 1700 бүхэл торго, 91 алтан бүс гарган энэ удаагийн байлдаанд гавъяа байгуулсан 91 хүнийг ихээр шагнажээ.

Төвтөмөр хааны үед чинсан Яньтөмөрийн эрх мэдэл үлэмж их болсон бөгөөд улсын санхүүгийн байдал ихэд доройтсон байна. Хаан “Жиньань газрын хүн түмэн таар аму хүргэж ирвэл долдугаар зэргийн түшмэл болгоно. Шаньши газрын хүн 15000 таар аму хүргэж  ирвэл долдугаар зэргийн түшмэл болгоно. Лхенэн газрын  хүн 2 түмэн таар аму хүргэж ирвэл долдугаар зэргийн түшмэл болгоно. Лам хүн бас аму хүргэж ирвэл багшийн зэрэг нэмж олгоно” хэмээн зарлиг буулгаж байжээ.

Төвтөмөр хаан 1332 онд Шаньду хотод тэнгэрт хальжээ. Тэрээр  зураг зурах дуртай, чадварлаг найрагч нэгэн байв.

Монголын Юань улсын хаад – Ашидхэв хаан болон Хутагт хаан Хүслэн

1328 онд Есөнтөмөр хаан Шанду хотод  нас барахад их орыг түүний хүү хунтайж Ашидхэв залгав. Тэрээр 1320 онд төрсөн бөгөөд  түүний  эцэг нь Хубилай хааны хүү Чингимийн ахмад хөвүүн Гамалагийн Есөнтөмөр хаан бөгөөд  эх нь хонгирад удмын Бабухан хатан.

Ашидхэв хааныг Шаньдуд их ор сууснаас нэг сарын дараа Дайду хотноо Хайсан хүлэг хааны итгэлт ноёд Яньтөмөр, мэргэдийн Баян нар түүний хүү Төвтөмөрийг хаан ор суулган Шандутай дайн зарлан хоёр тал хоёр сар гаруй тэмцэлдээд  балчир хааны тал ялагджээ. Ашидхэв хааны хувь заяа түүхэнд тодорхойгүй үлдсэн ч ихэнх түүхчид дайны хөлд амь үрэгдсэн гэж үздэг.

Есөнтөмөр хааны талынхнаас хаан суурийг өөрийн талд баттай шилжүүлж авсан Төвтөмөр хаан их орыг өөрийн ах Алтай орчим нутаглаж байсан Хүслэнд шилжүүлэхээр элч илгээжээ. Энэ ч учир шалтгаантай байв. Хайсан хүлэг хаан Хүслэнг цохож хаан суулгахаар нэр зааж байжээ.

Хүслэн хаан 1300 онд Хайсан хааны Ихэрэс овгийн Шүншири  хатнаас төржээ. Төмөр хаан нас нөгчихдөө өөрийн ач хүү Хайсангаар их суурийг залгамжлуулсан ба  Хайсан хаан их суурийг авмагц дүү Аюурбалбадаа хунтайж өргөмжлжээ.  Аюурбалбад хаан суусны дараа 1315 онд Хүслэнг ван өргөмжлөн алтан тамга соёрхоод хунтайж өргөмжлөх хэргийг зөвлөлдөхөд чинсан Тэмүдэр бялдуучлан Есөнтөмөр хааны хүү Шадбалыг хунтайж болгожээ. Иймээс 1317 онд Аюурбалбад хаан Хүслэнг Дайду хотоос холдуулж  Юанань газрыг захируулахаар явуулжээ.

Хүслэн Юанань явах зам зуураа босож Алтай уулнаа хүрч Цагадайн хаант улсын ивээлд оржээ. Энэ газар арав гаран жил амьдрахад Аюурбалбад хаан нас нөгчиж, Шадбал хаан хорлогдон, Есөнтөмөр хаан ч төрөл арилжжээ. Мөн Ашидхэв хаан алагдаж дүү Төвтөмөр нь хаан суужээ.

Хүслэн хааныг Алтайд сууж байхад хаан ширээндээ ирж залрана уу хэмээн илгээсэн Төвтөмөр хааны элч ирэхэд хаан ширээ залгамжлах Хайсан хүлэг хааны ахмад хөвүүн мөн боловч  дүү Төвтөмөр нь хаан суугаад хэдэн сар болчихсон байсан тул итгэж ядан байлаа. Гэвч зүүн баруун гарын олон ван ноёд  ихэд шамдуулан ятгасан болохоор зүүнш аялж эхэлжээ. Түүнийг Цагаадайн улсын эзэн Балтөмөр хамгаалан дагалдан явжээ.

1329 оны цагаан сард Хүслэн хаан Хархорум  хотын хойхно байх Цэцэг цагаан нуурын дэргэд их ор суун Дайду тийш элч илгээн “Миний дүү урьдаас ном бичиг унших дуртай билээ. Иймээс төрийг засч тэгшрүүлсний хойно бичгийн эрдэмтдийг сонгож, түүх шастирийг ялган, эрт эдүгээгийн самуурсан ба олж алдсан тэргүүтнийг  үргэлж надад сэрэмжлүүлэн ярьж өгөх болтугай!”  хэмээн Төвтөмөрт хэлүүлжээ.

Дайду хотод сууж байсан Төвтөмөр баруун гарын чинсан Яньтөмөрт эрдэнийн тамга бариулж  Хүслэн хааныг угтуулав. Яньтөмөр Шаньду чиглэн ирж явсан Хүслэн хаанд  эрдэнийн тамгийг өргөж хаан суурийг улам баталгаажуулжээ. Хүслэн хаан  Дайду хот руу элч илгээн өвгөдийн сүмийг тахиулж, Төвтөмөрийг хунтайж өргөмжлөв.

Мөн оны 8 сард Хүслэн хааныг угтсан Төвтөмөр нар Онгоцот хэмээх газар золголдон их найрыг үүсгэжээ. Дөрвөн өдрийн дараа Хүслэн хаан нас нөгчлөө. Энэ тухай хожим Тогоонтөмөр хаан “Төвтөмөр муу сэтгэлээ үл хаян, өөрөө угтаж ирээд, олон түшмэдтэйгээ миний эцгийг хорлож билээ” хэмээжээ.

Хүслэн хааныг нас барсны дараа Хутагт хаан хэмээн өргөмжилжээ.

Монголын Юань улсын хаад – Есөнтөмөр хаан

Есөнтөмөр бол Хубилай хааны хүү, хунтайж Чингимийн ахмад хөвүүн, Гамалагийн хөвгүүн бөгөөд 1276 онд төржээ. Түүний эх нь хонгирад удмын Буян Хэрмиш хатан.

Түүний эцэг Гамала нь 1292 онд эцэг Чингимийг нас барсны дараа Жин ван цол хүртэж умард говийг захиран суудаг байсан ба хаан ширээний төлөө дүү Төмөртэй өрсөлдөөд амжилт олоогүйн улмаас түүний хүүхдүүд хаан ширээ залгамжлах боломжгүй болжээ. 1302 онд Гамала жин ван хорвоогоос халихад  Есөнтөмөр жин ван цолыг өвлөн авчээ.

1323 онд чинсан Тэмүдэрийн өргөмөл хүү Тэгш нар төрийн эргэлт хийхээр хэлэлцэн Монгол нутгаа захиран суусан ван Есөнтөмөрт элч илгээн “хэрэг бүтвэл чамайг хаанд өргөмжлөнө” хэмээн хэлүүлэхэд тэр эс зөвшөөрөн элчийг гянданд хорин муу мэдээг Шадбал хаанд дуулгахаар  Шанду тийш сэм хүн илгээжээ. Вангийн илгээсэн хүн Шандуд хүрэхээс өмнө Шадбал хаан нийслэл Дайду тийш хөдөлж яваад хэдийн хорлогджээ.

Ингээд 1323 оны 10 сард Хэрлэн мөрний хөвөөнд Есөнтөмөр их суурийг залгамжлан аваад Гэгээн хаан Шадбалыг хороосон хүмүүсийг үлдээлгүй цаазаар авав.

1324 онд Есөнтөмөр хаан Байжугийн хөвүүн Дармаширийг түмний ноён, Майжуг ван, Додог зүүн гарын чинсан, бусад ноёдыг шадар түшмэлээрээ томилон алт, мөнгө эд эрдэнэсээр шагнан мөн урьд Тэмүдэрийн хилсээр шийтгэж цол хэргэмийг бууруулсан ноёдыг цагаатган амьд үлдснийг нь эргүүлэн авч, үхсэн нэгнийг нь нэхэн өргөмжилжээ. Үүнд монголын ихэс дээдэс ихэд талархалтай хандсан ба түүний хаанчлалын үед улс гэр харьцангуй тогтвортой тайван байв.

Мөн онд Бабухан хатнаа их хатанд өргөмжлөн хүү Ашидхэвийг хунтайж өргөмжлөн алтан тамга шагнан түүний ордныг хамгаалж байсан 3000 цэргийг 17000 болтол өсгөсөн байна.

1325 онд хаан зарлиг буулган ган гачиг ба үер усны аюулд автсан газар орны гааль гувчуурыг нэг жил эс авав. Есөнтөмөр хаан төрийн хэрэгт эрдэмтэн мэргэдийг хэрэглэж байсны нэг нь нэрт орчуулагч хөгжмийн зохиолч Аргуй. Тэрбээр хятадын соёлд нэвтэрхий , хэл бичгийн өндөр боловсролтой нэгэн тул түүнийг бичгийн яамны дэд сайдаар ажиллуулж байжээ. Тэрээр “Засагт туслах нэвтэрхий толь” зэрэг хэд хэдэн түүхийн зохиолыг монголоор орчуулснаас гадна түүний зохиосон хөгжмийн зохиолууд бидний үед өвлөгдөн ирснээс хамгийн алдартай нь “Сарны дуулал” хэмээх 16 бадаг зохиол.

1327 онд Есөнтөмөр хааныг дээд гийслэл Шанду хотод явахад Бүсэйн нэрт ван амьд ирвэс, арсланг бэлэг болгон барихад  түүнийг ихэд шагнажээ.

Есөнтөмөр хаан 1328 онд 8 сард Дайду хотноо наснаас нөгчжээ. Тэрээр 5 жил хаан суужээ.

Монголын Юань улсын хаад – Гэгээн хаан Шадбал

Буянт хаан Аюурбалбадын хөвүүн Шадбал 1303 онд төрсөн бөгөөд  Аюурбалбад  хаан  өөрийн ах Хайсан хүлэг хаантай тохирсон, ээлжилж өөрсдийн удмаас хаан сууринд залж байя гэсэн тохироог умартан 1316 онд Шадбалыг үеэл ах Хүслэнгийн оронд хунтайжид өргөмжлөн алтан тамга шагнажээ.

Шадбал 1312 оноос  Аюурбалбад хааны дөрвөн ээлж хишигтэн цэргийг захирч байснаа хунтайж өргөмжлөгдсний  дараа ордны хэргийг хамаарч байгаад 1319 оноос цэргийн яамны ерөнхийлөн захирагч болжээ.

1320 онд Буянт хаан хүнд өвчилсөнд Шадбал ихэд санаа зовж шөнөжин хүж асаан “Эцэг хаан өршөөл энэрэлтэйгээр төрийг засч дэлхий дахиныг амгалан болгов. Иймээс эцэг хааныг эгнэгт улс иргэний эзэн болохын төлөө би оронд нь үхье. Мөнх тэнгэр өршөөж ажаам уу” хэмээн залбиран сууж байсан гэдэг.

Мөн онд эцэг хаанаа нас барахад гашуудлын ёсыг гүйцэтгээд их сууринд сууж  олон хэрэгтэнд өршөөл үзүүлэн  төрийн хэргийг  засч эхэлсэн байна.

Шадбал хаан өөрийн багш Тэмүдэрийг баруун гарын чинсанд өргөмжлөн  хилийг сахисан олон жанжин цэрэгт зэрэг хэргэмийг нь ялган алт мөнгө эд агуурс шагнаад улсын сангийн зоосоор 5 түмэн хонь, 10 түмэн морь худалдан авч монгол нутгийн ядууст түгээн өгчээ.

1321 оны цагаан сараар Шадбал хаан дотоод ордондоо асар сүлжин олон өнгийн зул асаахыг тушаахад доод түшмэл нь “Хубилай хаан их сууринд  30 гаруй он суухдаа шинэ жил орох бүр галаас сэргийлж зул асааж явахыг хориглон цаазалдаг байсан билээ. Гэтэл одоо ордон дотор олон зул асаавал өчүүхэн наадмын төлөө их зовлонг үүсгэж мэдэх юм. Түр цагийн зугаа цэнгэлийг тэвчиж үүрдийн тансаг  жаргалыг бодвол зохино” хэмээхэд  хаан ихэд магтан шагнасан байна.

Шадбал хаан нэгэн удаа зүүн гарын чинсан Байжугаас  “Бурхны сургаалаар дэлхий дахиныг засаж болох болов уу” гэхэд чинсан “ Бурхны сургаалаар бол хүн бүр сэтгэлээ ариутгаж, гагцхүү өөрийн биеэ засаж болно. Гэтэл хаан болсон хүн зөвхөн өөрийн биеэ засаад, дэлхий дахиныг засахгүй бол улс гэр эвдрэхэд хүрнэ” гэжээ.

1323 оны зун Шадбал хаан өвгөдийн сумийг эргэж яваад Чингис хаан  болон Хубилай хааны үлдээсэн нөхөөстэй хоёр цагаан бөс дээлийг үзээд санаа алдаж “Урьд миний өвөг дээдэс  анх төрийг үүсгэн байгуулахад ийм муу нөхөөстэй хувцсыг өмсөж явсан байжээ. Үүнийг би яахан аймшиггүй хэрхэн мартаж болох вэ!” хэмээв.

1323 оны 8 сард Шадбал хааныг дээд нийслэл Шанду хотоос Дайду руу аялан явах зам зуур Тэгш ноён тэргүүтэй ноёд эхлээд Мухулайн удам  чинсан Байжуг алж дараа нь Шадбал хааныг хороожээ.  Түүнийг нас нөгчсөн хойно Гэгээн хаан хэмээн өргөмжилсөн.

Монголын Юань улсын хаад – Буянт хаан Аюурбалбад

Аюурбалбад бол Хайсан хааны төрсөн дүү бөгөөд түүний эцэг нь Хубилай хааны хөвүүн Чингимийн хоёрдугаар хүү Дармабала. Эх нь Хонгирад аймгийн Тачи хатан.

Аюурбалбад  1285 онд төрсөн ба 1305 онд 21 настайд нь Төмөр  хаан 1000 лан алт, 75000 лан мөнгө, 13 түмэн зоос шагнаад эцэг Дармабалын эзэмшил нутгийг захируулахаар явуулжээ.

1307 онд Өлзийт Төмөр хаан нас нөгчсний дараа зүүн гарын чинсан Ахудай тэргүүлэн Булган хатантай хуйвалдан ван Анандыг хаан өргөмжлөх гэв. Харин баруун гарын чинсан Хорхосун Хайсан хийгээд Аюурбалбад ах дүү хоёрын аль нэгийг хаан өргөмжлөхийг зорьж байв. Байдлыг  мэдсэн Аюурбалбад Төмөр хааны гашуудалд оролцох нэрээр Дайду хотод ирэн  Ахудай  нараас өрсөн ван Ананд, ван Минлигтөмөр , чинсан Ахудай мөн Булган хатан нарыг баривчлан “өвөг дээдсийн хуулийг самууруулав” хэмээн шоронд хорьжээ.

Энэ үед төрлийн олон ван нар “Эрхэм та Хубилай хааны хойчис  мөн тул их суурийг залгамжилбал зохино” хэмээхэд Аюурбалбад “Би самуун үүсгэх гэсэн муу амьтдыг баривчилсан нь гэрийн ёсыг хамгаалж, улсын цаазыг чангатгах гэснээс өөрөө хаан суух гэж гэсэнгүй. Миний ах Хайсанг авчирч хаан өргөмжилбөл зохино” хэмээжээ. Хайсан умарт хилээс дээд нийслэл Шандуд ирж хаан ор суугаад дүү Аюурбалбадаа дотоодын самууныг түвшитгэв хэмээн хунтайж өргөмжлөөд цэргийн яам, түшмэдийн яамыг ерөнхийлөн захируулжээ.

1311 онд Хайсан хүлэг хаан нас нөгчиж хунтайж Аюурбалбад их ор сууж ах хааны үеийн санхүү доройтож , төр самуурсан байдлыг өөрчлөхөөөр чармайж, зоосон мөнгийг гүйлгээнээс хасч барилгын элдэв зардлыг зогсоов.

1313 онд Аюурбалбад  хаан  “бүх улсын газар бүрийн түшмэл тус тусынхаа бичгийн эрдэмтдийг шалгаад сайныг нь Дайду хотод илгээн улсын шалгалт явуулаад оройлогсдод би өөрөө хэргэм зэрэг олгоно” хэмээн зарлиг болоод дэргэдийн түшмэддээ “Би ер нь иргэнийг энх  амгалан болгохыг боддог юм.  Бичгийн хүнийг хэрэглэх үгүй бол их төрийг хэрхэн тогтоож чадах аж. Гагцхүү бичгийн эрдэмтдийн сайныг олж хэрэглэвээс улс гэр сая мандаж чадах юм” хэмээжээ.

1314 онд Шаньси мужын нэгэн ах дүү 5 алагдах ялтай болсонд Аюурбалбад хаан” Тэд хишиг үгүйн тул бүх гэрээрээ алагдах ялд унав. Тэднээс хөнгөн ялтай нэгнийг ихээр жанчиж  тавь. Эцэг эхээ тэжээж, үндэс угсаагаа залгаж яваг! хэмээн  зарлиг болсон байна.

1315 оноос хаан зарлиг болж монгол хөвүүдийн сурагчдын тоог зуугаар нэмж мөн улсын хөвгүүдийн сургуулийн тухай Хубилай хаан тус сургуулийг ихэд анхаардаг байсан, мөн цэрэг улсын хүнд хэргийг тэгшлэн засагч сайд Бухум монгол хүн бөгөөд улсын хөвгүүдийн сургуульд суралцсан сайн түшмэл байсныг онцлон тэмдэглэж байжээ.

Аюурбалбад хаан авъяаслаг эрдэмтэн Цагааныг ихээхэн хүндэтгэн биширдэг байсан ба түүнд “Бүх улсын хаадын он цагийн түүхэн тойм” “ Өгөөдэй тайзун хааны Алтан улсыг төвшитгөсөн эх адаг” зэрэг хэд хэдэн ном зохиол бичих зарлаиг буулгаж байжээ.

Аюурбалбад хаан 1316 онд зарлиг гаргаж хөвүүн Содбалыг хунтайж өргөмжлөн алтан тамга шагнан дунд бичгийн мужийн хэргийг хамруулав.

1319 онд Аюурбалбад хааны зарлигаар 5000 монгол цэрэг, Жин вангийн харъяа аймгийн 2000 хүн Чингай балгасанд хүрч тариа тарьж байв. Тухайн үед Чингай балгас орчимд нилээн олон усжуулалтын сувагтай хэдэн түмэн газрын тариаг усалж байжээ.

1320 оны хавар Аюурбалбад хаан 36 насандаа таалал төгсжээ. Аюурбалбадыг “Өршөөлт нигүүлсэнгүй,  ачлалт, буянт хаан” хаан хэмээн өргөмжилсөн байдаг.

Монголын Юань улсын хаад – Хайсан хүлэг хаан

1307 онд Өлзийт Төмөр хаан таалал төгссний дараа умард газар сууж байсан Хайсан дээд нийслэл Шандуд ирж хаан ор суужээ.

Хайсан хаан 1281 онд төрсөн ба  эцэг нь Хубилай хааны хүү Чингимийн хоёрдугаар хөвгүүн, Төмөр хааны ах Дармабала. Эх нь хонгирад аймгаас гаралтай Тачи хатан.

Хайсан 12 настайдаа өнчин хоцорч, 19 наснаас их цэрэг захирч умард хязгаарт суужээ. 1301 онд Өгөөдэйн хаант улсын Хайду хан Хархорумыг  довтолсонд Хайсан эсэргүүцэн байлдаж Хайдуг шархдуулан  зугтаалган, хүргэн Аши зэрэг хүмүүсийг амьдаар олзолжээ. Хайду хан энэ үеэс хойш дахин  сэхэл авч чадалгүй байсаар насан эцэслэж , Өгөөдэй  Толуйн угсааныхны хооронд 30 гаран жил үргэлжилсэн хаан ширээний төлөөх тэмцэл эцэс болжээ. Өлзийт Төмөр хаан Хайсаны  гавьяаг үнэлэн 1304 онд хунтайжаар өргөмжлөн алтан тамга олгон  65000 өрх иргэнээр шагнажээ.

1306 онд Хайсан Хайдугийн суурийг залгасан хүү Цэвэрийг байлдахаар мордож Эрчис мөрний хөвөөнд хүрч түүнийг дутаалган гэр бүл, адуу малыг нь олзлон иржээ.

1307 онд Хайсан хаан их ор суугаад  эцэг Дармабаладаа хаан, эх Тачидаа хатан, дүү Аюурбалбадад хунтайж цол өргөмжилж алтан тамга соёрхжээ. Мөн онд Хайсан хаан Хархорумын албан тариаг хөгжүүлэхийн тулд зарлиг гаргаж нэг түмэн хятад цэргийг илгээж тариа тариулан дараа жилд нь арвин ургац авч есөн түм илүү таар амуу будаа хураасан байна.                                                                                                                                                                                                                                                     

1308 онд улс орон даяар өлсгөлөн болж хулгай дээрэм ихэсхэд  Хайсан хаан “Хулгайг устгах, иргэнийг амар байлгах нь үнэхээр их хэрэг “ хэмээгээд  түшмэд ноёдодоо “үтэр түргэн ярилцаж тогтоод, даруй төвшрүүлтүгэй!” гэж зарлиглажээ. Мөн оны хавар Дайду хотод өлсгөлөн болоход улсын санг нээлгэн 10 түмэн таар буудай хямд үнээр худалдуулсан байна.

1309 онд Хайсан хаан өвгөдийн сүмийг эргэж ирээд “Нутаг ус хорихыг зогсоо. Үгээгүй ядуу иргэдийг тэжээ. Гамшигт өртсөн хүний албыг хөнгөл” хэмээн зарлиг болов. Мөн өвөл их хүйтэрч түлшний үнэ ихэд өссөнд хаан харцага, шонхор тэжээж тавигч нартаа “Уул ойг битгий хоригтун! Ард иргэд өөрийн дураар өвс түлээгээ авагтун.  “ хэмээжээ.

Мөн  1309 оноос тусгай журам гарган олон вангийн хувь газруудын засаг захиргааны нэгжүүдэд овог нэрээ монгол овгоор сольсон  хань, хятан, зүрчин хүмүүсээр дарга тавьж ирснийг болиулж, гагцхүү монгол хүн тавих, тийм монгол хүн байхгүй тохиолдолд өнгөт нүдтэнгээс шилж авч байхаар тогтжээ.                             

1310 онд өөрийн их хатан хонгирад овогт Жэнгээдээ хас тамга шагнан шинэ орд өргөө барьж өгөн суулгасан байна.  Хайсан хүлэг хааны үед нийслэл хотын  засвар болон зугаа цэнгэлд их зарлага гаргаж улсын санхүү ихээхэн доройтоход  хүрсэн ба хүндрэлээс гарахын тулд зоосон мөнгө гүйлгээнд гаргаж байв.

Хайсан хүлэг хаан  1311 онд 30 насандаа таалал төгсжээ. 

Монголын Юань улсын хаад – Өлзийт хаан Төмөр

Хубилай хааны дараа их ор суусан Төмөр  1265 онд мэндэлжээ. Төмөр хааны  эцэг Чингим нь 1243 онд Хубилайн их хатан хонгирад аймгийн Чаби хатнаас төрсөн ба хаан ширээ залгах хунтайж байсан боловч  1286 онд янь ван цолтой эцгээсээ өмнө өвчнөөр нас баржээ. Төмөр хааны  эх нь мөн хонгирад аймгаас гаралтай  Хөхжин хатан.

Хубилай хааны үед Төмөр 1287 онд өвөг эцгийн хамт Хайдугийн холбоотон Наянг даралцаж явсан ба мөн Эштөмөрийн хамт Хаданы урвалтыг даржээ.

Төмөр 1293 онд хунтайж өргөмжлөгдөөд Хархорумд захирагчаар томилогдон сууж байтал 1294 онд Хубилай хаан таалал болж алтан ургийн ноёд түмшэл дээд нийслэл Шандуд цуглан хуралдахад түүний ах Гамбал “Төмөр сууринд суувал түшмэл болж хүчээ өгье!” гэснээр олон ноёд түшмэл дэмжиж их орд суулгажээ.

Төмөр хаан эрдэмтэн мэргэдийг ихэд сайшаан хөхүүлж байснаас гадна сайд түшмэдээ ихэд буруушаан донгодож “ Намайг хаан сууснаас хойш ноёд түшмэдэд барагдашгүй их хишиг хүртээж байна. Үргэлж ингэж тараагаад байвал урьд хааны хурааж хадгалсан хөрөнгө хоосроход хүрнэ. Үүнээс хойш голдуу үгээгүй ядуус болон цэргийн хүмүүст хишиг түгээ” хэмээн зарлиг буулгаж байжээ.

Төмөр хааны үед улс гэр амар тайван дайн дажингүй тул тэрээр өвөг дээдэс шигээ цэргийн гавъяа байгуулаагүй ч өршөөлт энэрэнгүй засгийг явуулж байжээ.

1301 онд давааны арын муж буюу Хархорум руу цэргийн хэргийг  тохинуулахаар очсон түшмэл буцаж ирсний дараа  хаанд “Эдүгээгийн Хархорумын хойд биед буудай таривал нэн тохиромжтой.Урьдын хэрэглэж байсан тариалангийн эд хэрэгсэл бий. Ийнхүү нийслэл хотын сахиул зургаан салаа  цэргийн арван хүн тутмаас хоёрыг нь гарган тариа тариулбаас найман хүний хүнсийг таслахгүй байж чадмой. Гэвч Хархорумын уур амьсгал хэтэрхий хүйтэн тул хятад цэрэг тэнд өвөлжиж чадахгүй. Монгол цэрэг дотроос гэр нь баян, бие нь чийрэг хүнийг сонгож болно.”  хэмээхэд Төмөр хаан цэргийн ноёдод Хархорумын  цэргийн тариаг өргөтгөж тариалангийн эд, багаж хэрэгслийг зохистой олговол зохино хэмээн зарлиг буулгаж байжээ.

Төмөр хаан их сууринд 13 жил их ор суугаад 1307 онд таалал төгсчээ. Түүнд Хайсан хүлэг хаан Өлзийт хэмээн цолыг нэхэн өргөмжилж тэрээр Өлзийт Төмөр хаан хэмээн түүхэнд алдаршжээ.

Юань гүрэн байгуулагдсан нь

Юань гүрнийг үндэслэгч Хубилай хаан Тулуйн хоёрдохь хүү бөгөөд Чингис хааныг Яньжин буюу Жунду хотыг эзэлж авсан 1215 онд төржээ. Багаас эхийн дэргэд хүмүүжил олсон түүнд эх Сорхугтани бэхи хатан уйгар эрдэмтэн Толочугаар монгол бичиг үсэгт сургажээ.

1251 онд мөнх хаан Хубилайг дорно зүгийн их захирагчаар томилсноос хойш тэр Сүн улсыг мөхөөх хэрэгт идэвхтэй оролцож хятад оронд өөрийн байр сууриа бэхжүүлж авсан. Мөнх хаан 1259 онд нас барахад Хархорумыг захиран үлдсэн дүү Аригбөх нь хаан ор суух гэж буй мэдээг хатан Чаби, хүү Чингим нараас хүлээн авсан Хубилай бүслэн хаасан  Ичжоу хотыг орхин Кайпинд хүрэлцэн ирж улмаар 1260 оны гурван сард өмнөд газар Кайпин буюу Шанду хотод Хубилай өөрийгөө хаанд өргөмжилсөн бол 5 сард Хархорум хотноо Аригбөх мөн хаан ор суужээ.

Хубилайн дэргэд Өгөдэйн хөвгүүн Хадан, түүний дүү Мүхэ, Цагаадайн ач Ачиг, Хасарын хөвгүүн Есүнгэ, Хачиуны ач Хулгур,Тэмүгэ Отчигоны Тогочар, Бэлгүдэйн ач Сод нар байсан ба түүнийг дүү Ил хаан Хүлэг дэмжихээ илэрхийлжээ. 

Хубилайн хурилдай ганц хоногт болсон гэдэг бол Аригбөхийн хурилдай монгол дэг ёсоор олон хоног үргэлжилсэн бөгөөд Мөнх хааны хатан Хутагт, ахмад хөвгүүн Асудай, Цагаадайн ач Алгу зэрэг алтан ургынхан оролцсноос гадна Алтан ордны улсын Бэрх, Цагаадайн улсын Алаг, Өгөдэйн ач Хайду нар дэмжиж буйгаа мөн илэрхийлжээ.

Ах дүү хоёрын тэмцэл 1261-1264 оны хооронд их бага тулаануудаар өрнөж Аригбөх хүчин мөхөсдөн ахдаа бууж өгснөөр төгссөн байна.

Хубилай хаан 1271 онд өөрийн зорьсон улсаа байгууллаа хэмээн үзэж хятад уламжлалаар бус  “Зурхайн ном”-ны цянь юань буюу анхны тэнгэр гэдэг үгний юань үсгийг авч улсын нэрээ сонгожээ.Хубилай хаан уг үгийг тайлбарлахдаа ”Юань хэмээгч нь түмэн бодисын эх, түвшин жаргалын үндэс, төр улсын суурь, түмэн олны хүслэн, түүнээс их, түүнээс аугаа, түүнээс эрхэм нь үгүй” хэмээжээ.

Хубилай хаан 1263 онд Кайпин  хотыг дээд нийслэл Шанду хэмээн зарлаж дараа нь 1264 оноос Алтан улсын нийслэл байсан Яньжин буюу Жүндү  хотод шинэ нийслэл байгуулан Дайду хэмээн нэрлэжээ. Шанду хот нь одоогийн Өвөрмонголын Шилийн гол аймгийн Хөх хошууны нутаг Яньшань уулын ар дахь их талд харин Дайду хот нь Яньшань уулын өвөрт тариалангийн нутагт хоорондоо 270 гаруй км зайтай байрлаж байжээ.

Хубилай хаан Аригбөхийг дарсны дараа Сүн улсыг мөхөөхөөр 20 түмэн их цэрэг бэлтгэн Баян жанжнаар толгойлуулж урагш хөдөлгөснөөр  Баян жанжин 1276 оны эхээр өмнөд Сүн улсыг буулган авчээ.

1277 онд Хубилай хаан Хайдуг дарахаар Дайдугаас дээд нийслэл Шандуд очив. Өгөдэйн удам, өөрийгөө хаан суух эрхтэй хэмээн үздэг Хайду Аригбөх, Хубилай нарын тэмцлийг ихээхэн хурцатгаж байв. Аригбөхийг дарагдсны дараа цэргээ Эмилд төвлөрүүлж Хубилайн эсрэг шууд тэмцэж эхэлжээ. Хубилай амьдралынхаа 30 гаран жилийг Хайдуг дарахад зориулсан боловч түүнийг бүрэн түвшитгэж чадаагүй билээ.

Хубилай хаан бүх хятад, зүүн Азийн олон улсыг эрхшээлдээ оруулж аваад 1294 онд 80 насандаа өвчний учир өөд болжээ. Тэр олон хэргийг эхлүүлж, олон хэргийг бүтээжээ.

Анх удаа ордны найрал хөгжмийг байгуулж гадна дотны элч төлөөлөгчдийг мэл гайхуулж байв. Түүний одон орон судлалын төв, дэлхийн анхны том усан арми, дөрвөлжин бичиг зэрэг нь хүн төрөлхтний соёл иргэншилд тод мөрөө үлдээсэн.  Хубилай хааны үед  цаасан мөнгө гүйлгээнд гарч, олон арван сургуулиуд байгуулагдан сурч боловсорч байлаа.

Юань улсын үед л усан зам, хуурай замын аюулгүй найдвартай сүлжээ бий болж  торго, хөх цэцэгтэй цагаан шаазан ваар дэлхий даяар тарж гайхагдаж байв.

Уушгийн өврийн нэгэн буган чулуу

Хөвсгөл аймгийн төв Мөрөн хотоос холгүй орших Уушгийн өвөр дэхь буган чулуун цогцолборт байх энэ буган чулуу анх улаан боржин чулуун дурсгал байсан ч он цагийн эргэлтэнд өнгөө алдаж хөх өнгөтэй болсон харагдана.

Хөшөөний нүүрэн талд 4 бугыг дээш хандуулан сийлж доогуур нь ханан хээгээр бүсэлж чинжаал хутга зүүжээ. Мөн баруун талд нь 2 буга, ар талд нь 2 буга, зүүн талд нь дүүлж яваа 2 янгир сийлжээ.

Хойд Сэнхэрийн агуй

Монголын орны есөн гайхамшигийн нэг хойд Сэнхэрийн агуй нь Ховд аймгийн Манхан сумын төвөөс  баруун хойшоо 20 гаран км зайд хойд Сэнхэрийн голын хөвөөнд голын түвшнээс дээш 100 гаруй метрт оршдог ба их, бага хоёр агуйгаас  бүрдэнэ.

Сэнхэрийн агуй нь дотроо хүн амьдарч байсан ул мөр бүхий олон хунхтай ба эдгээрээс дөрвөн хунхад   улаан зосоор зурсан сүг зургууд бий.  

Уг сүг зураг нь МЭӨ 40000-20000 жилийн  үед хамрагдах бөгөөд энд эртний хүмүүс  маш урнаар бодит мэт гөрөөс, зээр, могой, арслан заан, тэмээн хяруул, савагт хярс, тогоруу, зэрлэг тэмээ, янгир, нисэж яваа шувуу, гацуур зэргийг дүрсэлсэн байдаг. Эл зургууд уран зургийн гайхамшигт дурсгалаас гадна монгол орон эрт цагт чийглэг дулаан уур амьсгалтай байж нэн ховор амьтад нутаглаж байсныг давхар нотолж өгдөг.

Сэнхэрийн агуйн дурсгалыг Зөвлөлтийн нэрт монголч эрдэмтэн А.П.Окладников үнэлэхдээ “Гурван сэнхэрт хүн төрөлхтний эртний урлагийн бие даасан хүчирхэг голомт байсан бөгөөд асар өндөр хөгжилтэй зураачид амьдарч байсны гэрч юм” гэжээ.

Хүн толгойтой буган чулуу

Хөвсгөл аймгий Бүрэнтогтох сумын нутаг дахь Уушгийн өврийн буган чулуун цогцолборт байх энэ нэгэн оройдоо ээмэг зүүсэн хүний  толгойг урнаар сийлсэн буган чулуу нэн содон.  

260 орчим см өндөр энэ хөшөөг 5 бугаар ороон гоёж ханан хээтэй бүс  татжээ. Мөн буган чулуунд  элбэг байдаг сүх хутга байх. Хөшөөний ард бүснээс дээгүүр бамбай, 3 жижиг буга дүрсэлсэн, харин баруун талд нь нэг буга, аргамжаатай морь, зүүн талд нь 3 жижиг буга сийлжээ.

Чин толгойн балгас

Булган аймгийн Дашинчилэн сумын төвөөс зүүн тийш 10 гаруй км-т Чин хайрхан хэмээх жижиг толгойн дэргэд эртний хятан улсын сударт тэмдэглэгдэн үлдсэн Чжэнь чжоу хотын туурь бий. Үүнийг арван гуравдугаар зууны үед монгол нутгаар дайран өнгөрсөн алдарт Чанчун бумба  Туул голыг өнгөрөөд баруун тийш аялахад замд хятаны эвдэрхий гурван хоттой таарч байснаа тэмдэглэн үлдээж  Чжэнь чжоу хотын туурь хэмээн батлан бичжээ.. Түүний зүүн талд Талын улаан балгас баруун талд Хадаасангийн буюу Хар бухын балгас бий. Бүгд хятан үеийн дурсгалууд.

Чин толгойн балгас буюу Чжэнь чжоу хотын туурийг хөдөөгийн Пэрлээ гуай судлан шинжилж  гэрэлт хөшөөний суурь хос чулуун яст мэлхий болон хятан бичигтэй дээврийн ваарууд олж илрүүлжээ.

Сударт тэмдэглэснээр Чжэнь чжоу хотод хятан зүрчид 20000 гаруй дарангуй цэрэг, 700 орчим цөлөгдсөн өрх сууж байсан гэх ба хожим энд Цогт хунтайжын цэргийн хүрээ байрлаж байжээ. Чин толгойн балгасын харуулын  овоо нь уулнаас чулуу зөөж босгосон болтой сууриараа 40 метрийн голдочтой өдөр нь 20-30 метр байсан болтой их овоо бий. Эндээс эргэн тойрны 20-30 км зай чөлөөтэй харагдах аж. 

Цогтын цагаан байшин

Халхын цоохор хунтайж хэмээн олноо алдаршсан Цогт тайж алтан ургийн нэгэн бөгөөд Батмөнх даян хааны отгон хүү Гэрсэнз жалайр хунтайжын гутгаар хөвгүүн Онохуй Үйзэн ноёны тавдугаар хүү Баарай хошуучийн хүү болон 1581 онд мэндэлж байжээ.

Багын ном эрдэмд боловсорсон яруу найрагч цэргийн зүтгэлтэн тэрбээр буддын шашны улааны урсгалыг баримтлагч Цахарын Лигдэн хааны бодлогыг тууштай дэмжигч нэгэн байв.

Халхын Цогт хунтайж 1601 оноос эх Чин Тайху хатны хамт Туул голын хөвөөнөө амьдарч байсан ба 17 жилийн туршид зургаан сүм хийд бариулсан гэдэг билээ.

Түүний нэг нь Туул голын Тансаг тал хэмээх хөндийд Халдун Зүрх уулын өвөрт Сэтгэшгүй Чандмань гэдэг сүм бариулсан гэх бөгөөд энэ нь Цогт тайжийн өөрийн сууж байсан ордон байжээ. Үүнийг одоо Туулын Цагаан байшин гэх буюу Цогтын байшин ч гэх болжээ.

Хэрмийн өндөр нь 4 метр , цамхагийн өндөр нь 6 метр шахам, ханын урт нь 40 гаруй метр байна. 1930-аад оны үед Оросын эрдэмтэн Д.Букинич бага сага малталт хийж байсан бөгөөд малталтаар гарсан зүйлсийг үзэхэд Цагаан байшин нь уран чимэглэгдсэн сууц ба бурхан шүтээн залах олон байшинтай байжээ. Эндээс луу, цэцгэн хээ, угалз зэрэг барилгын чимэглэл, бурханы толгой, хөл, хүзүүний чимэг зэрэг олон зүйлийн сонин содон олдвор олджээ. Мөн тариалан нилээд хөгжиж байсны гэрч болох тариа цайруулах бул чулуу зэрэг байгаагаас гадна услах шуудууны ор ч мөр байна.

Ордны урд талд чулуун мэлхий дээр зоосон түвд, монгол бичигтэй хөшөө байсныг эрдэмтэд олж шинжилсэн байдаг ба уг бичээст бурханы шашны товч түүх, Цогт тайжын угсаа гарал, Цагаан байшингийн бүтэц зохион байгуулалт, бурхан шүтээний байршил зэргийг товч өгүүлсэн байдаг байна. Мөн эрдэмтэд тус балгаснаас нилээд зайтай орших Төв аймгийн Дэлгэрхаан сумын Төхмийн Дуут нуур гэдэг газар хадан дээр Цогт тайжийн мөн хоёр ч хэсэг бичээсийг уншиж судалжээ.

Хар бухын балгас

Булган аймгийн Дашинчилэн сумын төвөөс баруун тийш 12 км-т орших нэгэн хотын туурь байх нь Хятан улсын хотын үлдэгдэл юм. Харуухын буюу Хар бухын голын зүүнтээ орших уг хотын туурийг Хадаасан буюу Хар бухын балгас гэдэг билээ.

Энд занар чулуугаар барьсан их, бага 7-8 барилга, суварганы ор бий.

Хадаасангийн балгас дөрвөн хаалгатай, баруунаас зүүнш чиглэсэн тууш гол гудамжаас салбарласан явцуу гудамжтай, мөн голдоо сул талбайтай, бас орон сууцны барилгын хороолол бүхий 0,5x0,5 км талбай бүхий дөрвөлжин хот байжээ.

Сул талбайд нь эрт үед цэцэрлэг байсан бололтой. Хотын хэрмийн балгасыг тойроод усжуулах шуудуу байсан ул мөр бий.

Хожим туурийг халхын Цогт хунтайж тайж сэргээж сүм дуган байгуулж байсан гэдэг.

1970 оны малтлага судалгаагаар тус хотоос монголчуудын бичиг соёлын гайхамшигт дурсгал үйсэн номыг илрүүлэн олсон ба эдгээр ном нь олон төрөл бүхий 7х4 см-ээс 14х5 см хэмжээтэй 60 гаруй хуудас бүхий, хуудас бүрийг хүрээлэн шугамдаж, алаглуулан гоёсон,

хуудасны ар, өврийн тоог жигдэлж, хэвшиж тогтсон нарийн дүрэм журмаар үйлдсэн, ихээхэн дадлага, туршлага бүхий олон бичээчийн уран гараар бүтсэн ном байжээ.

Мөн Хар бухын балгаснаа 1945 онд монголын кино урлагийн манлай болсон нэгэн бүтээл “Цогт тайж” киноны зураг авалт явагдаж байсан байх юм.

Эльтэрес хааны дурсгал

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын төвөөс  17 км зайтай  Онгийн голын цутгал Таримал голд нийлдэг Мааньт хэмээх жижиг голын баруун биед орших Мааньт  уулын өвөр хормойд эртний түрэгийн нэгэн томоохон цогцолбор дурсгал байдаг. Үүнийг анх 1891 онд оросын эрдэмтэн  Н.М.Ядринцев  нээн олж  судалжээ.  

Уг дурсгал нь уртаараа 68 м, өргөнөөрөө 48 м хэмжээтэй гонзгой дөрвөлжин шороон хэрэмтэй, зүүн талын ханандаа 3 м өргөн үүдэвстэй, тойрон хүрээлсэн шуудууны оромтой бөгөөд үүнээс зүүн зүгт 980 м зайд 160 гаруй балбал чулуу байх ба энэ дурсгалыг эрдэмтэд Түрэгийн Эльтерес хаан, Ильбилгэ хатан хоёрт зориулан босгосон гэж үздэг.

Гол  хөшөөний дээд нүүрэн талд эртний Түрэгийн овгийн гол билэгдэл янгирын тамгыг сийлж, түрэг бичээсийг дөрвөн талд нь мөр мөрөөр дээрээс доош чиглэлээр сийлжээ.

Онгийн голын түрэг бичээс ч гэж нэрлэгдэх энэхүү дурсгалын ерөнхийй агуулга нь Түрэгийн дээд өвөг Буман хаан дөрвөн зүг, найман зовхисын түмнийг хяхан унагаж  даран сөнөөсөн, мөн захирсан хаанаа хөөн тонилгосон, түрэгийн ард түмэн наран ургах зүүн зүгээс наран шингэх баруун зүг хүртэл тархан суусан, баатар эрс балбал чулууг талбиж Түрэгийн ард түмний алдар мөхөх дөхсөн гэх мэт өгүүлсээр  хонин жилийн долоон сард дээд тэнгэр хүчит баатар хаан халин одож сэцэн тамачыг хөдөөлүүлсэн тухай өгүүлдэг байна.

Тулга уул

Тулга уул нь Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутагт Тогоо, Жалавч уулын дэргэд харин Уран уулаас урагш 12 км зайтай оршдог бөгөөд дөрөвдөгч галвын үед оргилж байсан галт уул юм.

Тулга уулын тогоо нь зүүн хойшоо, баруун хойшоо сэтрэн элэгдэж эвдрээд гурван хэсэг дугуй ханан толгой болон үлджээ.Эдгээр сэтэрхий нь тулгын гурван чулуу шиг харагддаг учир Тулга гэж нэрлэсэн байна. Тулга уул нь далайн төвшнөөс дээш 1540 метрийн өндөрт буй.

Тулга уулын тогоон дотор хүн чулуу, хиргисүүр, дөрвөлжин булш зэрэг түүх соёлын дурсгал ихээр хадгалагдан үлджээ.

Тулга Тогоо Жалавч уулс нь үржил шимт хар хүрэн ба хар шороон тэжээллэг хөрстэй ба хээрийн ба ойт хээрийн бүсийн ургамал ургадаг. Шинэсэн ой голлохоос гадна улиас, улиангар, хустай.






Цагаан төмс, мангир, хонгорзул, алтанзул, алтангагнуур, тайжийн жинс, далан түрүү, үхэр гоньд, хунчир, хөвөн оройт зэрэг эмийн болон хүнсний ургамал, хавтуул, хурган засаа, үнэгэн сүүл, хонхон цэцэг, бэр цэцэг, хазаар өвс зэрэг ургамал ургана.

Энэ бүс нутагт хэвлээр явагч могой элбэг тохионо. Хүйтны улиралд эдгээр нь галт уулын гүний дулаан бүлээн илчинд хоргодон ичиж амьдардаг байна.

Тураг гогой ( Phalacrocorax carbo)

Энэхүү шувуу нь хар бараан зүстэй бөгөөд амьдрах бүсээс шалтгаалан өдний өнгө зүс олон янз байна. 

Биеийн жин 1.5-5.3 кг байх ба биеийн урт 70-102 см, далавчаа дэлгэхэд 121-160 см. Тураг гогой уртавтар сүүлтэй, хоолой хэсэгт шар толботой.

Тэд их өргөн тархжээ. Тэнгис далай болон цэнгэг уст нуур, голоос идэш тэжээл олж иднэ. Хойд зүгийн шувууд нь нүүдэллэн өмнөд зүгт аль загас жараахай элбэгтэй эрэг даган

өвөлждөг.

Төрөл бүрийн загасаар хооллох ба тэр дундаа могой загас их барьж иддэг. Ан хийхдээ дундажаар 20-30 см шумбана. Заримдаа 1 минут гаруй хугацаагаар 10 м гүнд шумбах нь бий. Өдөрт 500 гр орчим загас иддэг байна.

Тураг гогой нь нүдээ хөдөлгөж чаддаг цөөн шувуудын нэг юм.

Хятад болон Япон улсад энэ шувуугаар загас бариулаад гулгиулан гаргаж авдаг аргыг эрт дээр үеэс хэрэглэж байв.

Норвеги улсад үндэсний буудлагын спорт тоглоом болон идэх зорилгоор жил бүр 10,000 орчим тураг гогойг хуулинд заасны дагуу үржлийн бус улиралд агнадаг байна. Мөн Норвегийн хойд зүгийнхэн тосгон болон гэрийнхээ ойр энэ шувуутай таарах нь азтай сайн явдал гэж үздэг ажээ.

Бийбулагын балгас

Уйгурууд монгол нутагт өөрийн төр улсыг байгуулж явахдаа хэд хэдэн хот суурин байгуулсаны нэг нь Булган аймгийн Хутаг Өндөр сумын төвөөс баруун тийш 10 гаран км зайтай Сэлэнгэ мөрний хөндийд буй эртний Байбалык хотын үлдэгдэл балгас юм.

Түүнийг нутгийн ардууд "Бийбулаг" хэмээн нэрлэж иржээ.

Байбалык хотыг байгуулсан цагаас энд согд, хятад худалдаачид суурьшин сууж байсан ба зөвхөн худалдаачид төдийгүй бас согд номын багш нар ирж, бурхны шашин, мани шашныг номлож, шашны ном уйгур хэлээр орчуулж байжээ. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд Байбалык хот тухайн үедээ Төв Азийн соёлын хөгжил цэцэглэлтийн голомт болж байв.

Энэ хотыг 840 оны үед Енисейгээс ирсэн Киргиз аймгийн нүүдэлчид довтлон нурааж уйгурын байгуулсан сүм барилгыг эвдэж, ном судрыг түймэрдэн оджээ.

Эл хотыг үүсгэн байгуулсан тухай Сэлэнгийн чулуу хэмээн алдаршсан Могойн шинэ усны хөшөө буюу Моюнчур хааны гэрэлт хөшөөнд “Сэлэнгэ мөрний эрэгт Байбалык хот байгуулахыг согд табгач нарт даалгалаа, би” хэмээн дурдсан байдаг тул уг хотыг Моюнчур хаан үндэслэсэн гэж үздэг.

Байбалик хотын тухай бичгийн мэдээ энэхэн төдий ба хотын туурийг судлаачид өдий болтол гавьтай судлаагүй байна. Ажиглахад л тус тусдаа барьсан үндсэн гурван шавар хэрэм байх ба хэрмийн хийц нь Архангайн Хар балгасны хэрэмтэй адил шороо дагтаршуулан босгосон байдаг байна.

Хойд талын гол хэрмэнд чулуугаар хийсэн арслангууд байсан нь энэ хавийн газрыг Арслангийн үүд гэж нэрлэх болж. Эндээс олон арслан ийш тийш зөөсний нэг хос нь Үндэсний түүхийн музейд бий гэж үздэг. Энэ бол Байбалык хотод арслан мэт хүндэтгэлийн чимэглэлийг үүдэнд нь тавьдаг орд харш байсны баримт гэж археологич Х.Пэрлээ тэмдэглэжээ.

 монгол нутагт өөрийн төр улсыг байгуулж явахдаа хэд хэдэн хот суурин байгуулсны нэг нь Булган аймгийн Хутаг Өндөр сумынтөвөөс баруун тийш 10 гаран км зайтай Сэлэнгэ мөрний хөндийд буй эртний Байбалык  хотын үлдэгдэл балгас юм. Түүнийг нутгийн ардууд "Бийбулаг" хэмээн нэрлэж иржээ.

Байбалык хотыг байгуулсан  цагаас энд согд, хятад худалдаачид суурьшин сууж байсан ба зөвхөн худалдаачид төдийгүй бас согд номын багш нар ирж, бурхны шашин, мани шашныг номлож, шашны ном уйгур хэлээр орчуулж байжээ. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд Байбалык хот тухайн үедээ Төв Азийн соёлын  хөгжилцэцэглэлтийн  голомт болж байв. Энэ хотыг 840 оны үед Енисейгээс ирсэн Киргиз аймгийн нүүдэлчид довтлон нурааж уйгурын байгуулсан сүм барилгыг эвдэж, ном судрыг түймэрдэн оджээ.

Эл хотыг үүсгэн байгуулсан тухай Сэлэнгийн чулуу хэмээн алдаршсан Могойн шинэ усны хөшөө буюу Моюнчур хааны гэрэлт хөшөөнд “Сэлэнгэ мөрний эрэгт Байбалык хот байгуулахыг согд табгач нарт даалгалаа, би”  хэмээн дурдсан байдаг тул уг хотыг Моюнчур хаан үндэслэсэн гэж үздэг.

Байбалик хотын тухай бичгийн мэдээ энэхэн төдий ба хотын туурийг судлаачид өдий болтол гавьтай судлаагүй байна. Ажиглахад л тус тусдаа барьсан үндсэн гурван шавар хэрэм байх ба хэрмийн хийц нь Архангайн Хар балгасны хэрэмтэй адил шороо дагтаршуулан босгосон байдаг байна. Хойд талын гол хэрмэнд чулуугаар хийсэн арслангууд байсан нь энэ хавийн газрыг Арслангийн үүд гэж нэрлэх болж. Эндээс олон арслан ийш тийш зөөсний нэг хос нь Үндэсний түүхийн музейд бий гэж үздэг. Энэ бол Байбалык хотод арслан мэт хүндэтгэлийн чимэглэлийг үүдэнд нь тавьдаг орд харш байсны баримт гэж археологич Х.Пэрлээ тэмдэглэжээ.   

Уушигийн өвөрийн буган чулуун дурсгал

Хөвсгөл аймгийн төв Мөрөн хотоос баруун тийш 20 хүрэхгүй км-т Уушигийн өвөр хэмээх сайхан тавиу хөндий,  Дэлгэр мөрний хойд биед дэлхийд ховор буган чулуун дурсгал бий.  

Чулууны энэ урлаг Монголын умард хэсэг, Өмнөд сибирийн тал хээрт МЭӨ 1000-аад жилийн үед амьдарч байсан скифчүүдийн бүтээл бөгөөд  оршуулгын зан үйл, өргөл мөргөлийн зориулалттай бүтээгджээ.  

Буган чулуун хөшөө нь дөрвөн талт гонзгой чулууны оройд  эсрэг харсан хоёр талд нь нэг юмуу хоёр том дугуй,  эсвэл том, жижиг хоёр дугуй дүрс сийлж, түүний доогуур олон жижиг хонхор гарган зааглаад  доош нь бүс хүртэлх голын зайд сүрэг бугыг уран гоёор дүрслэхээс  гадна цөөн тохиолдолд  адуу, гахай, ирвэс, янгир, хүн, загас зэрэг амьтдыг бугатай хамт болон дангаар нь дүрсэлж, бүснээс олон төрлийн зэр зэвсэг зүүж, ойр орчимд нь нум сум, хээ хуар ч сийлсэн  байдаг.

Уушигийн өвөрийн буган чулуун цогцолбор нь төв Азийн өргөн уудам талд тархсан буган чулууд дотроос томоохонд тооцогдох ба энд нийт 15 буган чулуу, тэднийг тойрсон олон хирэгсүүр бий.

Эдгээр буган чулуунуудын гадаргуу дээр баруун, зүүн тийш чиглүүлэн дүүлж яваа бугыг хөшөөний биеийг ороолгож , эсвэл нэг талд нь багтаан дүрсэлснээс гадна зарим хөшөөн дээр ирвэс, гөрөөс зэрэг амьтдыг сийлсэн нь ч бий. Буган чулуун хөшөөнд нийтлэг байдаг хүзүүний зүүлт, нум сум, толь, тагнай хээтэй бамбай, зээтүү, хутга, бүс зэргийг эдгээр хөшөөдөөс харж болно.

Мөн Уушигийн өвөрт өөр хаана  ч байхгүй оройн хэсэгтээ хүний толгойг урнаар дүрсэлсэн буган чулуу байхаас гадна 3000-4000 жилийн настай ч бүдгэрч балраагүй тод хээтэй  буган хөшөө ч бий.

Дархадын хотгор

Дархадын хотгор бол Хөвсгөл аймгийн нутаг Хорьдол сарьдагын нуруу, Баяны нуруу, Улаан тайгын уулсаар хүрээлэгдсэн Шишгэдийн голын ай сав, түүнд цутгах олон жижиг голын хөндийгөөс бүрдсэн уртаашаа 150 орчим км, өргөөшөө 40 гаруй км үргэлжлэх үзэсгэлэнтэй сайхан нутаг билээ.

Дархадын хотгорын хойд хэсгээр Тагна, Соёны өндөр уулс, зүүн өмнөд хэсгээр Жиглэг, Жарын даваа, Дэлгэрхаан, Уран дөш зэрэг дуу алдам өндөр сүрлэг шовх  уулсын оргилууд , баруун талд нь Ивэд, Хармай, Мунгараг голуудын сав бүхий  Хан тайга, Хөх Тайга, Лам тайгын салбар уулс, харин өмнөд талдаа Өлийн халзан даваа, Тоомын өндөр сайхан даваанууд сүндэрлэнэ.  

Дархадын цэнхэр хотгор бол монголчууд бидэнд төдийгүй хөх гаригынханд тэнгэрээс хайрласан хишиг гэлтэй. Үнэхээр үзэсгэлэнтэй нутаг. Гэхдээ энд цөлжилт хэдийн  газар авчээ. Хоймор сайхан нутагтаа  элсэн манхантай тааралдана чинээ бодсонгүй явлаа.

Мэдээж  энэ нь дэлхийн дулааралтай холбоотой л байх.  Үүнээс гадна хүний буруутай үйл ажиллагаа ихэд нөлөөлж байна.  Ой модыг хайр гамгүй огтолж ахуй хэрэглээндээ хэрэглэж байна.  Ялангуяа голын эхэнд мод ихээр огтолсноор олон гол горхи ширгэж алга болж байна.

Энэ нутгийн 300 гаруй нуурын 20 орчим нь ширгэж алга  болсноос нилээн томдоо орох Цойцон нуур үгүй болжээ. Харамсалтай, үнэхээр хармсалтай ... Бидний бахархаж омогшдог онгон дагшин байгаль маань  биднээс улам бүр алсран холдож байна уу даа!