Ижиси шаньюйн үеийн Хүннү

НТӨ 126 онд Гүнчин шаньюй нас барж, түүний дүү зүүн гули ван Ижиси шаньюй болов. Гүнчин шаньюйн хүү Юйдань болон Ижиси нарын хооронд хаан ширээний төлөө тэмцэл өрнөж, энэхүү тэмцэлд Юйдань ялагдан, Хань улсад дагаар оржээ. Хань улс хүлээн авч, Шэань хоу өргөмжилсөн ч хэдхэн сарын дараа нас барсан байна. Ижиси шаньюй болмогцоо тэр зундаа хэдэн түмэн цэргийн хүчээр Дай тойргийг довтолж, 1000 илүү хүн алав. Мөн НТӨ 125 онд хүннүгийн 30000 цэрэг Дай тойрог, Динсян, Шан тойрог руу довтлов.

Хүннүгийн баруун сэцэн ван Хань улс Хэнаний Шофаны газрыг эзлэн авсанд өширхөн, хэдэн удаа уулгалан довтолж, дээрэм тонуул хийв. НТӨ 124 оны хавар Уди хаан Вэй Цинийг захирагчаар томилж, 6 жанжнаар удирдуулсан 100000 цэргээр хүннүг довтлов. Баруун сэцэн ван сэрэмжгүй байсан тул Хань улсын цэрэгт бүслэгдэн, бүслэлтээс цөөн цэргийн хамт арайхийн гарчээ. Баруун сэцэн вангийн 15000 иргэд олзлогджээ. Намар нь хүннү нар Дай тойрогт халдаж, 1000 илүү хүнийг алж дээрэмджээ. НТӨ 123 онд Уди хаан дахин 6 жанжнаар удирдуулсан 100000 цэргийг илгээсэн нь 19000 хүннү нарыг алж устгажээ. Харин Хань улсын 2 замын  цэрэг нь хүннү нарт бут цохигдон , өмнөд замын цэргийн жанжин, урьд нь хүннүгийн бага ван байсан Жао Синь Хүннүд бууж өгчээ. Ижиси шаньюй түүнийг вангаар өргөмжилж, дүү охинтойгоо гэрлүүлсэн байна. Энэ удаа Хань улсын цэрэг үлэмж хохирол амсчээ. Үүний дараа Хүннү цэрэг Шангү рүү довтолж, хэдэн зуун хүнийг алж утсгав.

“Түүхэн тэмдэглэл”-ийн “Хүннүгийн шастир”-т өгүүлснээр Жао Синь шаньюйд: “Хүчээ хойш татаж, Хань улсын цэргийг ядраан даруй хилд ойртохгүй байя гэв. Шаньюй түүний аргаар болов” хэмээсэн байдаг нь шаньюй орд өргөөгөө говийн хойно гарган Хань улсын цэргүүдээс сэргийлэх арга хэмжээ авсныг өгүүлжээ. Хүннү Ханьгийн удаан үргэлжилсэн дайнд хүннү нар Ханьгийн томоохон довтолгооны дараа хариу довтолгоо хийж эсрэг талдаа хохирол учруулах тактикийг баримтлах нь  элбэг байлаа. Уди хаан олон цэргээр хүннүгийн газар нутагт цөмрөн орж, газар дээр нь устгах бодлого нь төдийлөн амжилт олоогүй бөгөөд асар их зардал чирэгдэл дагуулж байлаа. Харин хүннүгийн гэнэтийн довтолгоо нь Хань улсад үлэмж хохирол учруулж байв.

Уди хааны бодлого төдийлөн амжилт олохоо больсон тул Хүннү нарт баруун, зүүн гарт нь цохилт өгөн, Хүннүгийн нөлөө ноёрхлыг таслах бодлогод шилжлээ. Анх Уди хаан Хань улсад дагаар орсон хүннү нараас Хүннүгий шаньюй Юэжиг довтолж, түүний ванг алж, гавлын ясаар нь архины аяга хийсэн тухай болон Хүннүд цохигдсон Юэжи нар алс баруун зүг зугтсан бөгөөд хаана байгаа нь мэдэгдэхгүй байгаа тухай олж сонсжээ. Уди хаан баруун бүс нутаг руу Юэжи нарыг олж холбоо тогтоолгохоор НТӨ 138 онд Жан Цянь хэмээх ордны хаалгачийг илгээсэн байна. Жан Цянь аялалаа дөнгөж эхлээд хүннү нарт баригдсан ба Хүннү нар түүнд эхнэр авч өгөн 10 жил нутагтаа хорьжээ. Гэвч Жан Цянь зорилгоо умарталгүй оргон гарч, аялалаа үргэлжлүүсэн бөгөөд буцаж ирэхдээ дахин хүннү нарт баригдсан боловч Гүнчин шаньюй нас барж, Ижиси шаньюй өргөмжлөгдөх үед, хүннү нар анхаарал суларсныг ашиглан дахин оргожээ. Тэрээр Юэжи нартай холбоо тогтоож чадаагүй ч НТӨ 126-125 оны үед эргэж ирээд Уди хаанд баруун бүс нутгийн талаархи бодит мэдээлэл өгөхийн зэрэгцээ “Хүннү нарын баруун гарыг таслах” хэмээх өргөх бичиг өргөсөн байдаг.

НТӨ 121 оны хавар Хо Цюйбин жанжин 10000 хөнгөн морин цэрэгтэй Хөхнуур, Ганьсу дахь Хүннүгийн ван Сютүг довтлон цохиж 8000 хүн алж, Сютү вангийн тахилгын 2 алтан хүнийг олзлов. Зун нь Хо Цюйбин, Чи Хоу нар хэдэн түмэн морьт цэрэгтэй Луйси, Бэйдигээс хөдөлж, 2000 ли газар явж, Цилянь хүрч 3 түмэн хүн олзолжээ. Хүннүгийн цэрэг Дай болон Яньмэньд хариу довтолгоо хийсэн байна. Мөн Хань улсын Во Ван Хоу болон Ли Гуанли нар Бэйпэнээс мордож, хүннүгийн зүүн сэцэн ванг довтолсон ч хүннүгийн цэрэгт бүслэгдэн 4000 хүнээ алуулж, бүслэлтээс арайхийж гарчээ.

НТӨ 121 оны намар Ижиси шаньюй Хүнье ван болон Сютү ван нарыг  Хань улсад хэдэн түмэн хүнээ олзлуулсанд уурлаж, тэднийг цаазлах гэв. Хүнье болон Сютү нар айж, Хань улсад дагаар орохоор хэлэлцсэн байна. Эцсийн мөчид Сютү ван эргэлзсэнд Хүнье ван түүнийг алж, 40000 албатаа дагуулан Хань улсыг дагасан нь Хүннүд маш хохиролтой хэрэг боллоо.  Хүннүчүүд Ганьсу, Хэси мөрний баруун хэсгийн стратегийн чухал ач холбогдолтой газраа алдсандаа:

Цилянь уулаа алдаад зургаан хошуу мал минь өсөхөө байлаа

Яньжи уулаа алдаад авгай хүүхнүүд маань энгэсэггүй боллоо хэмээн гунхиран дуулж байжээ. 

Хүнье вангийн урвалтаар олж авсан газар нутгийг хятадын түүхэнд анх удаа баруунш “цонх” гаргаж авсан хэрэг гэж үздэг.

НТӨ 120 оны намар Хүннү нар баруун Бэйпин, Динсян руу хэдэн түмэн морьт цэргээр довтолж 1000 илүү хүн алж олзлов. НТӨ 119 оны хавар Хань улс сайтар бэлтгэл базаасны эцэст Вэй Цин, Хо Цюйбин нараар 100000 цэргээ хоёр хуваан удирдуулан Хүннү рүү довтолжээ. Ижиси шаньюй чимээ аваад ачаа хөсөгөө хөнгөлж, шилдэг цэрэгтэйгээ говийн ард тосон хүлээв. Эхний өдрийн байлдаанд шаньюйн цэрэг давамгайлж байсан ч хүчтэй салхинд  нум сумаар байлдах давуу талаа алдсанд Хань улсын цэрэг бүсэлж авав. Шаньюй хүчлэн байлдсан ч дийлдэн шадар цэргийн хамт бүслэлтийг сэтлэн умард зүг оджээ. Ижиси энэ байлдаанд 19000 цэргээ алджээ. Баруун гули ван Ижиси шаньюйг тулаанд алагдсан гэж сонсоод өөрийгөө шаньюйд өргөмжилсөн байсан ч Ижисиг амьд эргэн ирэхэд хуучин цолоо авчээ.

Хань улсын нөгөө замын цэрэг зүүн сэцэн ванг довтлоход тэр ялагдан 70000 хүнээ алуулж олзлуулжээ. НТӨ 119 оны Ханьгийн цэргийн довтолгооны дараа хүннү нар их хохирол амсжээ. Энэ тухай “Түүхэн тэмдэглэл”-ийн “Хүннүгийн шастир”-т  “Түүнээс Хүннү хол явав. Элсэн говиос өмнө вангийн ордон байхгүй болов. Ханьчууд голыг гатлан Шофангаас баруун зүг Зиньжюд суурьшав. Суваг татан тариа тарих дарга дайчидтайгаа тав зургаан түмэн хүн болов” гэжээ.

НТӨ 118-115 оны хооронд Жан Цянь дахин баруун бүсийн нутгуудаар явж Хүннүгийн эсрэг холбоотон хайжээ. Усуньд ирж Күньмог ятгасан боловч тэр хүннү нарын эсрэг холбоолохыг хүссэнгүй. Улмаар Жан Цянь усунь хүнээр замчлуулж Даюань, Канжү, Их Юэжи, Дася, Аньси, Шэньдү, Юйтянь, Юймо зэрэг хөрш орнуудаар нь очиж Хүннүгийн эсрэг холбоотон болохыг хүссэн ч бүгд Хань улсын бодлогыг дэмжсэнгүй. Ижиси шаньюй 13 жил хаанчлаад НТӨ 114 онд нас баржээ.

“Монголын эртний түүх” Тэргүүн боть “Хүннү” номноос