Монголын сүүлчийн хаан буюуу наймдугаар Богдын тухай зурвасхан

1874 онд да лам Лувсан-Иш тэргүүтэй 8 хүн Богд Жавзандамба хутагтын наймдугаар дүрийг тодруулахаар Их хүрээнээс гарч, Бээжингээр дамжин Лхасад хүрэлцэн очжээ. Далай лам, Банчин богд хоёр ер биш гэгдсэн 9 бяцхан хөвгүүний нэрийг бичиж алтан бумбад хийгээд мөнгөн савхаар сугалж 3 нэр үлдээв. Тэрхүү 3 нэрнээс алтан савхаар сугалж Лхасын ойролцоох нутгийн их язгуурт Гончигцэрэнгийн дөрвөн настай дөтгөөр хүү Агваанлувсан тодров. Түүний бие байдал зан төрх, ааш авир, төв ихэмсэг шинжээрээ түрүүчийн дүртэй их л төстэй байж гэнэ.

Жавзандамба хутагт бол 2500 жилийн тэртээх бурхан багшийн 500 шавийн нэг гэдэг. Тэгээд ертөнцөд дахин тодорсноос хойш 23 удаа хувилжээ. Түүний 10 нь энэтхэгт, 15 нь түвдэд, 2 нь Монголд тодорчээ.

Наймдугаар Богдыг залж ирэхэд Монголд урьдын адил их хөл болжээ. Баруун зуу буюу Лхасад түрүүлж очоод манз барих ёслолд зориулж богдын сангаас 40000 лан, халхын дөрвөн аймгийн засаг хошуу бүрээс 10000 лан, ван засаг ноёдоос 1000 лан мөнгө гаргав. Бяцхан Агваанлувсанг Лхасаас Хөх нуурт залж авчрах унаа хөсгийг түвд, дээд Монгол, Хөх нуурынхан, Их хүрээ хүртэлх уналгыг халх Монголчууд даалаа.

19 сар үргэлжилсэн энэ аянд Агваанлувсан түүний эцэг эх, 3 ах, нэг дүү нь дагалджээ. 1875 оны 10 дугаар сарын 3 ны өдөр наймдугаар Богд их хүрээнээ ирж 5-ны өдөр хутагтын ширээнээ залрав. Энэ ёслолын үеэр манжийн хааны зарлигаар өргөмжлөн “Шашныг мандуулагч, амьтныг жаргуулагч Жавзандамба ламын тамга” гэж монгол, манж, түвдээр бичсэн тамгыг алтан өргөмжлөлийн хамт гардуулжээ.

Агваанлувсангийнхан Их хүрээнээ ирээд хүнийрхэж харилхалгүй эрх дураараа аж төрөв. Эцэг Гончигцэрэн үг дуу цөөнтэй, шулуун шударга, цайлган цагаан сэтгэлтэй, ажилч хичээнгүй нэгэн бол эх Ойдовдулам гэр ахуйн цаг хугацаагүй нүсэр ажилд дассан бөгөөд өдөр бүр маань уншиж, мөргөл үйлдэн Их хүрээг гороолдог байжээ.

Агваанлувсангийн гурван ахыг Лувсанхайдав, Лувсанбалдан, Бадамцэрэн гэх ба дүүг нь Норов гэнэ. Лувсанхайдав шагай харвах дуртай наргианч хүн аж. Догшин сахиусуудыг шүтсээр яваад чойжин болжээ. Түүний байгуулсан “Өршөөлийг хөгжүүлэгч” сүм Чойжин ламын сүм гэж алдаршив. Лувсанхайдав Наймаа гацааны зайсан Дамдины охин Сүрэнхоролтой дэр нийлүүлжээ. Тэдний охин нь Ж.Лхагвасүрэн жанжны эхнэр Дашцэдэн билээ.

Лувсанбалдан нь насаараа нүгнэй сахисан томоохон лам байв. Дүү Норов нь гүжир хамба гэж алдаршжээ. Агваанлувсан ах Бадамцэрэнтэйгээ илүү дотно байлаа. Бадамцэрэн номд сайн. Дүүгээ хаан ширээнд суусны дараа тэрбээр "Богд Жавзандамба хаан ширээнд заларсны нууц түүх ялгуусны хөвгүүний баясгалант хуримын далай” хэмээх ном туурвижээ. 

1880 онд Түшээт хан аймгийн Амгаабазарын зэрэг 4 хошуунд ган гачиг, зуд турхан болж 1000 гаруй хүн өлбөрч үхэж, 7600 гаруй хүн турж үхсэн малын зовлогоор өл залгаж байв. Агваанлувсан тэдэнд зориулж, сангаа нээж 10000 жин шар будаа түгээж байжээ.

1882 онд Дэчингалавын дуган шатав. Өндөр гэгээнээс эхлээд наймдугаар Богд хүртэл 200 жилийн турш цуглуулж хуримтлуулсан хувцас хунар, чимэг зүүлт, бурхан тахил, ном судар Энх-Амгалан хаанаас Бадруулт төр хүртэлх манжийн 10 хаанаас найман удаагийн Богдод бэлэглэсэн түүх соёлын дурсгалт зүйлүүд галд хайлжээ.

Бүрэн засагч хаан 1875 онд нас барахад Агваанлувсан балчир бага ч гэсэн очих ёстой байлаа. Энэ бол бүр Энх-Амгалангийн үеэс уламжлал болж ирсэн юмсанж. Гэсэн энэ уламжлалыг тэрбээр аймшиггүй зөрчив. Бие төлөөлөгчөөрөө шанзав Цэдэндоржыг илгээжээ. 

Түүний дараах нь Бадруулт төр хааны ээжийн 60 насны ой болов. Тэрхүү ойд Агваанлувсан бас л очих ёстой байсан ч очилгүй хамба номун хан Лувсанчоймбол тэргүүтэй дөрвөн хүнийг явуулжээ. Агваанлувсан эрийн цээнд хүрсэн үедээ ч манжийн хааны удаа дараагийн урилга заллагыг янз бүрээр аргацаан хүлээж авдаггүй байснаараа түрүүчийн долоон богдоос ялгардаг.

                                           

                                                          “Монголын найман Богд” номноос