1905 оны газар хөдлөлтийн тухай хэдэн үг

Өнгөрсөн зуунд Монгол нутагт маш хүчтэй газар хөдлөлт болсон нь 1905 оны зун цагт, 7-р сарын 9, 23 нд байлаа. Энэ газар хөдлөлтийн ул мөр нь өнөө цагт Хяргас нуурын зүүн этгээдийн Хан Хөхийн нурууны урд бэлээс Зүүн хангай сумын урдуур үргэлжлэн, Ойгон нуурын хөндийгөөр дайран, Булнайн нурууны араар дамнан Сангийн далай нуурын зүүн урд эрэг хүртэл үргэлжлэх их хагарал болон тогтжээ. Нутгийнхан газрын гав гэх, гүний хагарлаас гадаргад үлдсэн ангал, ан цавыг гав хэмээн нэрлэдэг байх нь.   Энэ газар хөдлөлт одоогийн Цэцэрлэг сумын нутагт хоёр ч удаа давтагдан Хул Азаргын нурууны өмнөд хэсгээр их бага хагарлууд нэмэгдсэн байна.

Эрдэмтэд 1905 оны сүйрэлт хоёр газар хөдлөлт болсноос хойш, 100 гаруй жил өнгөрч байхад Булнайн хагарлын хоёр хэсэг газарт сулавтар хөдлөлтийн бөөгнөрлүүд байгааг тогтоосон байдаг. 1964 онд “Цэцэрлэг” “Тосонцэнгэл” гэх газар хөдлөлт бүртгэх станцуудыг ашиглалтанд оруулж, Монгол орны хэмжээнд 3,5 магнутаас дээш гарсан газар хөдлөлтийг бүрэн бүртгэж, мэдээллийг  боловсруулах болжээ. Судалгаанаас үзэхэд дээр дурьдсан хоёр хэсгийн нэг нь Булнайн сүйрэлт газар хөдлөлт болохоос өмнө 1905 оны 4 сарын 10-нд болсон 6 магнутын газар хөдлөлтийн төвтэй ойрхон байдаг гэнэ. 1905 оны 4 сарын 10-ны энэ газар хөдлөлтөөр зүүн урагш чиглэсэн Тэрэгтэйн хагарал үүссэн байх магадлал маш их. Гурван сарын дараа болсон Булнайн сүйрэлт газар хөдлөлтийн улмаас зүүн хойшоо чиглэлтэй Цэцэрлэгийн гэж нэрлэгдсэн 130 км хагарал үүсэж одоо болтол уг хагарлын дагуу сулавтар хөдлөлтүүд болсоор байдаг байна. Хагарлуудын хэмжээг Булнайн гол газар хөдлөлтийн гол хагарал 347 км, Тэрэгтэйн хагарал, 52 км, чанх хойш чиглэлтэй Баянгийн хагарал 32 км, Цэцэрлэгийн хагарал 135 км хэмээн эрдэмтэд нарийвчлан тооцоолж гаргажээ.

1905 оны Булнай, Цэцэрлэгийн газар хөдлөлтүүд 8.0, 8,2 баллын дэлхийн данстай томоохон газар хөдлөлтүүдийн тоонд ордог бөгөөд тухайн газар нутагт хүн ам сийрэг, байшин барилга цөөн байсан тул хохирол сүйрэл бараг амсаагүй гэж үздэг.

Газар хөдөлснөөс хойш 2 сарын дараа Оросын эрдэмтэн А.В.Вознесенский ердийн хөсгөөр явж судалгаа хийн, эл хагарал нь 2,3-5,8 метр өргөн, 1,5 метр гүн, энэ зарим хэсэгтээ 10-100 метр өргөн, 20-60 метр хүрнэ гээд олон том жижиг ангал үүсэн хүн мал сүйдсэн ба Тэсийн хүрээнд 2 шавар байшин нурж, 30 орчим модон дуганд гэмтэл учирч, Алтан Хан Хөхийн нуруунд байсан 3 нуурын 2 нь алга болжээ хэмээн тэмдэглэсэн байна.  Тэсийн хүрээ нь их хагарлаас хойшоо 40 орчим км зайд Тэсийн голын эрэгт Хул Азарганы нурууны өмнөд биед одоогийн Цэцэрлэг сумын төвөөс баруун тийш 20 орчим км зайд Амарын дэнж хэмээх газар байрлаж байжээ. Тэр үед Тэсийн хүрээ 17 дацантай, том жижиг 30 гаруй сүм джгантай 1500 орчим лам шавилан суусан томоохон суурин газар байсан аж.

1905 оны газар хөдлөлтөөс үлдсэн газрын гав нь хонь хариулж байсан хүүхэд хоньтойгоо орчихсон гэнэ, хэд хоногийн турш хонь малын дуу газрын гүнээс сонсогдож байсан гэх ам дамжсан хөгшчүүлийн ярианы гэрч болон одоо хүртэл эдгээгүй үргэлжилж харлана.

Газар хөдлөлт нь хэзээ хаана болох нь тодорхойгүй гэнэт болдог үзэгдэл юм. Энэ талаар мэргэшсэн эрдэмтэд одоо хүртэл хзээ, хаана вж?  гэдэг хариултыг олоогүй байна. Техник тоног төхөөрөмж нь хөгжиж байгаа ч газар хөдлөтийн явцыг таамаглах хэмжээнд л ажлаа явуулдаг ажээ.