Нйету хааны үеийн Түрэг улс

Тобо хаан Муханий хүү Далобянийг хаан суулгахаар гэрээсэлсэн ч эх нь язгууртан биш тул түрэгийн язгууртнууд чуулж түүнийг хаан суухыг эсэргүүцжээ. Тобо хааны хүү Аньло-г түрэгүүд хүндэтгэдэг байлаа. Хамгийн сүүлд чуулганд хүрэлцэн ирсэн Кело хааны ууган хүү Нйету “ та бүхэн Аньло-г хаан болговол би ах дүүсийн хамт түүнд зүтгэх болно, хэрвээ Далобянийг хаан болговол би нутгаа хамгаалж хурц илд, урт жадаа бэлдэж түүнийг хүлээх болно” гэж хэлэв. Эр бие нь жагссан эрэлхэг дайчин түүний үгийг сөрөх язгууртнууд гарсангүй. Ингэж Аньло хаан болов. Хаан болж чадаагүйдээ эгдүүцсэн Далобянь Аньло руу байнга хүн явуулж  үг дайх болжээ. 

Түүнийг номхруулж эс чадаад аргагүйдэж Аньло хаан ширээнээсээ буув. 

Түрэгийн ихэс дээдэс дахин чуулж зөвлөлдөөд дөрвөн ханхүүгээс Нйету арга бодлоготой хэмээн түүнийг хаан болгож, Илиг  Күл цол олгож, Шаболюэ гэж нэрийджээ.

Шаболюэ хаан суугаад Аньло-г гуравдугаар хан болгоход Далобянь “чи бид хоёр хоёюулаа хааны удам, одоо чи хаан боллоо. Яагаад надад цол хэргэм өгөхгүй байна” гэхэд Шаболюэ сандарч түүнд Або хан цол өгчээ. Далобянь ч нутаг буцав.

Византын сурвалжийн мэдээгээр тэр үед түрэг 8 том эзэмшилд хуваагдаад байжээ. 

Найман эзэмшлийн 3 нь Зүүн түрэгт, 5 нь Баруун түрэгт байснаас 2 нь хожим Хазарын хаант улсад багтсан нутагт байжээ. Зүүн түрэгт 1.Шаболюэ хаан (Өтүгэн Дугинь) 2.Аньло хан (Туул гол) 3.Далобянь хан (Өтүгэн Алтай) Баруун Түрэгт 4.Даду хан (Эктел уул) 5.6. нэр үл мэдэгдэх хоёр ханхүү (Эртний Усуний нутаг, Чачийн умард этгээд) 7.8.Турксанф, Бохан нар (Ижилийн доод бие, Кубань) нутаглаж байлаа.

Түрэгийн таван хан Суй улсыг дайлсан нь. Умард Жоу улсыг түлхэн унагааж, Суй улсыг 581 онд тунхагласанЯн Цзянь хаан Түрэгүүдийг үл тоомсорлох болов. 564 онд Мухань хаантай нийлж, Умард Ци улсыг довтолж ирээд Умард Жоу улсын хаанд “түрэг цэрэг шагнал, цааз алийг нь ч үл хайхардаг, захирагч нараа хүндлэх нь бага, ихэнхдээ дүрэм журам сахихгүй. Тэдний учрыг олох хялбар, тэднийг хүчирхэг гэж хэлэлцэх нь дэмий үг” гэж хэлж байсан Ян Чжун бол Ян Цзяний эцэг юм.

Ян Цзянь хаан болоод өмнөх Умард Жоу улсын Юйвэнь ургийг бүрэн устгасан билээ. Тиймээс Шаболюэ-гийн Умард Жоу улсаас авсан хатан Ян Цзяниас өшөө авч өгөхийг байнга шаардах болжээ. Шаболюэ хаан Даду, Аньло, Або, Таньхань гэсэн Түрэгийн том хан нарт элч илгээж, цэргээ бэлдэв. Суй улсын сударт Түрэгийн 5 хан нийлээд 4 буман цэрэг дагуулж ирсэн гэж тэмдэглэсэн байдаг ч Шаболюэ хааны дүү Чулохоу, Паньна зэрэг хангууд бас энэ дайнд оролцжээ. Түүнчлэн Суй улсын зүүн хязгаарын захирагч Гао Баонин Түрэгт урважээ. 582 онд бэлтгэлээ хангасан Түрэгийн их цэрэг Суй улс руу хөдлөв. 

Түрэгийн энэ удаагийн (582 оны 6-8 сар) дайралтанд ялагдсан Суй улсын хаан хамгаалалтанд бэлдэж, 11 сард нийслэл хотынхоо умард этгээдийн Сяньян-д угсаа залгамжлагч ханхүү Ян Юныг их цэрэгтэй байрлуулав.

582 оны 12 сард Шаболюэ хаан Чулохоу хан, Паньна хан нарын дүүгээ дагуулан 1 буман цэргээр Суй улсын хилийг дахин давав. Гэвч замд нь Суй улсын цэрэг саад болж чадсан юм. Юуны өмнө Суйгийн хаан хил нэвтэрсэн түрэгийг угтан байлд гээд Юй Цинзэ, Чанжу нарыг илгээжээ. Юй Цинзэ-г Хунхуа хүрч байрлаж, Түрэгийн довтолгоог эсэргүүц гэж зарлигдсан байна. Чанжу-г өөр замаар илгээв. Юй Цинзэ-гийн цэрэг замдаа төөрч осгоод 1000 цэрэг хуруугүй болжээ. 2000 морьт цэрэгтэй Чанжу Чжоупань хот орчим түрэгүүдтэй тулгараад хүчрэхгүйгээ мэдэж, Юй Цинзэгээс тусламж гуйжээ. Тэр тусалсангүй. 

Чанжу дасигийн цэрэг түрэгийн олон цэргийг хараад айхад Чанжу хилэгнэж өөрийн эр зоригоо харуулж тулалдахыг уриалжээ. Чанжугийн цэрэг түрэгүүдтэй  3 өдөр тулалдаад зэвсэггүй болж, гардан тулалдаанд орсон ч 10 хүний 9 нь үхжээ. Чанжу биедээ 5 шарх авсаны 2 нь сумны шарх байсан гэдэг. Гэсэн ч түрэгийн их цэрэг довтолгооноо зогсжээ.

583 оны 2 сард түрэгүүд дахин Суй улсын хилд халдав. Түрэгүүд их хүчээр олон газраар зэрэг довтлох болсонд Суйгийн хаан зарлиг буулгаж улс даяар түрэгүүдтэй байлдахыг уриалсан байна. Хаан өөрөө 4 сард 200000 орчим цэрэг дайчилж Түрэгийн эсрэг илгээжээ.

Түрэгтэй хэрхэн байлдах тухай ярилцсан зөвлөгөөн дээр Ли Чун урьд өмнө түрэгтэй байлдаж ялагдсан жанждын алдааг цохон дурдаад, одоо түрэг хаан чухал газруудад цэргээ байрлуулаад биднийг довтолж чадахгүй хэмээн басамжилж суугаа, тиймээс шилдэг цэргээр гэнэт довтлоход амжилт олно гэхэд олон жанжин эргэлзсэн ч Вэй ван Ян Шуан зөвшөөрч, Ли Чун, Ли Чэ нар 5000 шилдэг цэрэг авч Байдао-д буй Шаболюэ хааныг гэнэт довтлоход тэр алтан хөө хуягаа хөсөр хаяж, өвс ногоонд нуугдан амьд гарсан гэж хятад сурвалжид тэмдэглэжээ.

Байдаогийн тулалдааны дараа зүүн жигүүрт шилжин байрласан Ли Чун түрэгүүдтэй арваад өдөр байлдаад хүч нь суларсан тул Шачэн хотод байрлав. Тэр үед нь түрэгүүд бүсэлж, хотыг түгжив. Ли Чуны цэрэг хоол хүнсгүй болоод нэг шөнө түрэгүүдийг гэнэдүүлэн довтолж, бүх малыг нь хуу хамжээ. Дараа дахин шөнөөр довтлоход түрэгүүд бэлтгэлтэй байсан тул Ли Чуны цэргийн олонхийг нь олзлов. Энэ үеэр түрэгүүд Ли Чунд тегин цол өгье, дагаар орогтун гэхэд тэр, үхэх нь тодорхой гээд үлдсэн цэргээ зугтаалгаад өөрөө илдээ сугалан дайрч хоёр хүн алахад түүнийг зэрэг зэрэг харваж алжээ.

Инь Шоугийн захирсан нэг түмэн Суйгийн зүүн замын цэрэг Түрэгтэй холбоолж Суйг довтолсон Гао Баониныг устгахаар Хэбэй боомтоор гарч довтолжээ. Хүч мөхстсөн Гао Баонин түрэгүүдээс тусламж гуйсан боловч Шаболюэ яг Байдаод Вэй ван Ян Шуантай байлдаж байсан тул өмгөөлөх цэрэг илгээж чадаагүй юм. Гао Баонин ухарч Кидан руу зугтсан ч тэндээ доорд шадар хүндээ алагдсан байна.

Үүнээс гадна 5 сард Мона гарам дээр Ли Хуан түрэгтэй байлдсан бол мөн сард Лянчжоу-д Ду Жундин Або нарын түрэгүүдтэй байлджээ. Нийт 3 түмэн явган, морин цэрэгтэй 9 анги цэрэг захирсан Ду Жундин жанжин Аботэй тулгаран байлдахад талууд өөр өөрийн байрлалаа сайтар хамгаалж байв. Усгүй болоход цэргүүд агтныхаа гүрээг ханаж цусыг нь ууж байлаа. 10 хүнээс 3 нь үхжээ. Гэнэт бороо асгарч Суйгийн цэрэг далимаар нь түрэгийн харуулыг довтолж устгав. Айсан түрэгүүд холбоо барьж, найрамдаад буцжээ. Ду Жундинтэй хамт явсан Хэлу Зигань өөр замаар давшиж бас нэг замын түрэг цэрэгтэй тулалдаж мянгаадыг нь устгажээ.

Суй улсын хаан Түрэгийн цэрэгтэй шууд байлдахаас гадна гадаад бодлогын уламжлалт аргаа хэрэглэхээр шийдэж, тоба гаралтай түшмэл Чансунь Шэн-ийг дуудаж, түрэг хаадыг хагаралдуулах бодлого боловсруулахыг даалгажээ. Умард Жоу улсын гүнжийг Түрэгийн Тобо хаанд хүргэж байсан Чансунь Шэн түшмэл Шаболюэ, Даду, Або, Чулохоу нар хоорондоо түнжин муутайг мэдэх тул эхний удаа их цэрэгтэй боловч Шаболюэгээс дор байр суурьтай Даду болон Шаболюэгийн дүү Чулохоу нарт элч илгээхийг зөвлөжээ. Түүний бодлогыг сайшаасан Суй улсын хаан Хами хавьд сууж, Цзюцюанийг довтолж байсан Даду-д Юань Хуй тайбуг элчээр илгээж чонын толгойтой туг бэлэглэв. Чансунь Шэнийг Хуанлун руу явуулж Чулохоутой уулзуулж, Суй улсад дагахыг ятгажээ. Энэ арга үр дүнгээ өгч 583 оны дундуур дайн ид өрнөж байхад Баруун түрэгийн Даду хан хил залгаа Хотан, Перс, Эфталит нар бослого гаргалаа хэмээн шалтаглаж, цэргээ татан буцав. Кумоси, Байси, Киданы хилийн харалдаа сууж байсан Тули хан Чулохоу Суй улсыг дагахаа илэрхийлжээ. Чансунь Шэн уран арга хэрэглэж, эртнээс таарамжгүй байсан Шаболюэ(Нйету), Або (Далобянь) нарыг бас хагаралдуулж амжив.

Чаньсун Шэн мөн дараахь төлөвлөгөөг боловсруулжээ. Юуны өмнө Шаболюэ хаан их хартай үл итгэмтгий болохыг мэджээ. Хамгийн гол нь гуйвамтгай Або хан Далобянь түүнд дургүй хэрнээ тэр хүчтэй байгаа тул Даду хан руу элч илгээж түүнийг Аботай нэгд гэе! Тэд нараас сэргийлэхийн тулд Шаболюэ хаан цэргээ татаж нутгийнхаа баруун захад суух болно. Дараа кумоси, байси, киданы талд Чулохоу ханыг урвуулъя! Шаболюэ зүүн жигүүрээ хамгаалахын тулд цэргээ арагш татах нь гарцаагүй. Ингээд тэд хагаралдах нь дамжиггүй гэж тооцоолжээ. 

583 оны 6 сард Ду Жундин, Хэлу Зигянь нарт ялагдсан Або ханыг хатгаж, Даду хан Суй улстай найрамдсан чи бас Суй улстай найрамдах хэрэгтэй гэж ятгасаар Або ханыг дангаар найрамдлын гэрээ байгуулахад хүргэжээ. Энэ үед Ян Шуанд ялагдсан Шаболюэ хааны цэргүүд Байдаогоос хойш нутаглаж хоол хүнсгүй болж, яс нүдэж идэж байсан ба тэдний дунд өвчин гарч олон цэрэг үхжээ. Шаболюэ хаан Або ханыг Суй улстай дур мэдэн харилцаж эхэлсэнд дургүйцэж, Өтүгэн Алтайн завсар байсан Або ханы гэр өргөөг довтолж, эхийг нь алав.

584 оны төгсгөлөөр Түрэг улс бий болсноос хойш анх удаа 10000 хүнтэй Суни аймаг нүүж, Суй улсыг дагажээ. Лянчжоугийн хавьд нутаглаж байгаад харьсан Або ханыг хоосон буурь угтав. Або хан шууд Баруун Түрэгийн Даду хан руу очжээ. Або хантай санаа нэг Таньхань хан бас энэ үеэр Шаболюэ хаанд аймгаа булаалгаж, хан цолоо хураалгасан тул бас Даду хан руу зугтаж очив. Түүнчлэн жижиг аймагтай Шаболюэ-гийн үеэл Дицинь түүнтэй сөргөлдөж байж дийлдээд, салж нүүн Даду хантай нэгджээ. 

Суй улсын бодлого амжилт олж, Шаболюэ гандцаардав. Даду хан Або ханд нэг буман цэрэг өгч дорно зүг илгээв. Нутагтаа ирэхэд нь хуучин харъяат цэргүүд нь нэгдэж, хүч нэмсэн Або хан Шаболюэ хааныг довтлон ялж, хуучин нутгаа эргүүлэн авлаа.

584 оны 10 сарын 19-ны өдөр Шаболюэ хаан Суй улсын хаан Ян Цзяньд захидал бичсэн нь Суй улсын сударт тэмдэглэгдэн үлджээ. Суйгийн хаан Юй Цинзэ-гээр хариу захидал илгээв. Хятад сурвалжид Шаболюэ хаан Суй улсын хааны бичгийг сөгдөж авсан, түшмэг харъяат гэдгээ хүлээн зөвшөөрсөн гэжээ.

Энэ удаа Шаболюэ хааныг говийн өмнө нүүж ирэх тухай хэлэлцсэн байна. Тэр үед Шаболюэ-г баруун талаас Даду хан, зүүн талаас киданчууд довтлон сандаргах болсон тул тэрээр Суйгийн хаанд Өтүгэнээс нүүж, говийн өмнө Байдао-д нутаглах хүсэлтээ илэрхийлж, нүүхэд хамгаалах цэрэг гуйжээ. Суйгийн хаан Ян Цзянь, ханхүү Цзинь ван Ян Гуаныг туслах цэрэгтэй илгээж, Шаболюэ-д хоол хүнс, хувцас хунар, тэрэг, хөгжмийн зэмсэг хүргүүлэв. Шаболюэ 585 оны 5 сард Байдао-д нүүж ирлээ.

Суй улсын хаан 585 оны 7 сард Ли Чэ-д түмэн цэрэг өгч, Шаболюэтэй хамт Або ханыг бутцохиж, олзолсон эд зүйлээ Шаболюэ хаанд өгсөнд тэр ихэд баясаж, Суй улсын түшмэг болсноо илэрхийлж бичиг өргөв.

Даду хан, Або хан болон киданчуудын хүчийг ашиглан, Шаболюэ хааныг шахамдуулж байсан Чулохоу нараас дайжиж, Байдао-д ирсэн Түрэгийн хаан Шаболюэ 587 оны 2 сард Суй улсын хаанд бэлэг хүргүүлэхийн ялдамд Хэнчжоу, Дайчжоу тойргийн нутагт гөрөөлөх зөвшөөрөл хүсчээ. Ян Цзянь хаан зөвшөөрч хариу хүнс, дарс илгээхэд Шаболюэ хоёронтоо сөгдөж мөргөн авав. Нэгэн өдөр тэрээр 18 буга авлаж, хэл сүүлийг нь Суйгийн хаанд илгээгээд буцахдаа Цзыхэжэнь цайзад саатжээ. Гэнэт түүний гэр шатав. Үүнд сэжиглэсэн Шаболюэ хаан сар гаруй болоод 587 оны сүүлчээр нас баржээ.

“Монголын эртний түүх”