Хятан гүрний Ганьсугийн хоолой дахь тэлэлт

Шань-юаний хэлэлцээр хийгдэх үед Ганьсугийн хоолойн нутаг дэвсгэр, Ганьжоу төвтэй уйгур, Лянжоу төвтэй төвөд, Шажоу төвтэй Цао овгийнхны хаант улс гэсэн 3 үндсэн хэсэгт хуваагдаж, бүс нутагтаа тэргүүлэхийн тулд өөр хоорондоо ширүүн тэмцэлдэж, энэхүү тэмцэлд Сүн, Хятан улсын хүчийг аль болох ашиглахыг оролдож байв. 1002 онд Цаогийн удмын хаан Цао Яньлугийн (976-1002) эсрэг үеэл Цао Зуншоу (1002-1014) хэмээгч бослого гарган амжилт олж хаан ор суув. Тэрээр Елюй Лунсюй хаанд алба гувчуур барин хөрш зэргэлдээх Ганьжоугийн Уйгур улс руу дайрахад цэргийн хүчээр туслахыг гуйж байжээ. Хятан-Цаогийн хамтарсан хүч Уйгур руу 1008-1010 онуудад довтолсон боловч төдий л амжилт олж байсангүй. Цао Зуншоу 1014 онд өөд болж түүний хүү Цао Сяньшунь нь залгамжилсны дараа Хятан-Цаогийн хүч 1027 онд Ганьжоу руу дайрч бүслэн хаасан ч эзэлж чадсангүй, ухрах үедээ хятанчууд тэдний баруун зүгт газар нутгаа тэлэх бодлогыг хүчтэй эсэргүүцэж байсан зүбү гарт цохигдон их гарз хохирол амсаж байв.

Энэ үед тангудууд өөрсдийн төр улсыг аажим аажим босгосоор байв. 1020 онд тангудууд шинэ нийслэлээ Синжоуд барьж босгов. 1028 онд тэд Хятан-Цаогийн цэргийн хүчний дийлж чадаагүй Ганьжоугийн уйгуруудыг ялж, Ганьжоу орчмын нутгийг хяналтдаа оруулав. 1031 онд Хятан улсын хаан ширээнд Елюй Зунжэнийг залрах үед тангудын удирдагч Ли Юаньхао хэмээгч хятан гүнжтэй гэрлэж хаадын хооронд худ ургийн харилцаа тогтоожээ. Гэвч төд удалгүй хятан хатан зуурдаар нас барж, Елюй Зунжэнь хаан хатны үхсэн шалтгааныг элч явуулж асуулгасан байна. 

Энэ үед Сүн улсын зүгээс ч гэсэн Ли Юаньхаогийн бүх цол хэргэмийг хурааж, тангудуудтай харилцаж байсан хилийн худалдааг хориглон хаажээ. Ли Юаньхао 1038 онд Тангуд буюу Си Ся (1038-1227) улсыг байгуулсны дараа Тангуд-Сүнгийн дайн 1040 онд эхэлсэн боловч аль аль нь ялж чадсангүй, нөхцөл байдал даамжран удаашрав.

Сүн улсын цэргийн хүч саарч, ялагдах нь тодорхой болох үед хятанчууд дайнд татагдан орж Тангудтай хамтран Сүн улсын цэрэгт шийдвэрлэх цохилтыг 1042 онд өгчээ. Үүний дараа хятанчууд Сүн улсад шахалт үзүүлснээр 1005 оны Шань-юаний хэлэлцээрээр тогтоосон торго, мөнгөний хэмжээг тус бүр 100000 нэгжээр нэмэхээр болгосон байна. Харин хариуд нь хятанчууд Тангуд-Сүнгийн хооронд энх тайвны зөвшилцөлд хүрэхэд нөлөөлөхөөр болжээ. Уг хэлэлцээний дараа хятанчууд Тангудтай хамтран Сүн улсын эсрэг дайтахаа зогсоов. Энэ нь 2 улсын хоорондын харилцаа муудахад хүргэж улмаар хятанчууд тангудын эсрэг дайн зарлахад нөлөөлөв. Т

ангуд-Хятаны хооронд үүссэн дайны шинэ нөхцөл байдлыг далимдуулан Сүн улс Тангудтай хийсэн дайнаа эцэслэхээр шийдэж, 1044 онд Тангуд Сүн улсын хараат улс болохоо хүлээн зөвшөөрчээ. 1044 оны Сүн-Тангудын хэлэлцээрээр Сүн улс, Тангуд улсад жил бүр 72000 лан мөнгө, 153000 толгой торго, үэлмж хэмжээний цайгаар тэтгэлэг өгөхөөр болжээ. Энэ хэлэлцээрийн дараа хятанчууд Тангуд руу дайрсан боловч Ли Юаньхао-г дийлж чадсангүй, арга буюу буулт хийснээр довтолгоон зогсжээ. Ли Юаньхаог 1048 онд нас барсны дараа хятанчууд дахин 1049, 1050 онд довтолгоон хийж, хүнд гарз хохирол амссан ч эцэст нь 1053 онд Тангуд улс албан ёсоор хятанчуудын хараат улс болсон байна.  

"Монголын эртний түүх"