Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт сумын нутагт орших Шатар чулууны дурсгалт газар нь түүхийн олон үед хамаарах хиргисүүр, зэл чулуу, дөрвөлжин булш, буган хөшөө, эртний Түрэгийн тахилгын онгон зэрэг дурсгалуудаас бүрдэнэ. Эдгээрийн дотор хамгийн эрт цагт хамаарах зэс чулууны үеийн гурван булш Түйн голын эрэгт ойр дэнж дээр байрлаж байсныг 1971 ба 1975 онуудад Монгол-Зөвлөлтийн түүх соёлын хамтарсан экспедици малтан судалсан байна

Энэ булш нь хоёр давхар чулуун хаяавчны дээрээс дарсан голын хайрга ба хадны хэлтэрхий чулуун дараастай, дугуй хэлбэрийн чулуун дараасын голч нь 6,5-10 м, өндөр нь 35-70 см байжээ. Дараасын доор төв хэсэгт нь 1,7 м хүртэл гүнтэй зууван хэлбэрийн нүхэнд толгойгоор нь зүүн юм уу баруун тийш харуулан оршуулсан нэг хүний оршуулга байдаг. Хүнээ ар нуруугаар нь болон баруун хажуугаар нь хэвтүүлж хөлийг өвдгөөр нь нугалж тавьдаг байна. Талийгаачийг улаан өнгийн зосоор элбэг будаж оршуулсан байдаг нь Алтансандал уулын булш төдийгүй төдийгүй Афанасьевын соёлын бусад дурсгалуудтай ижилсэх нэг шинж нь болдог.

Эдгээр булшнаас яг хүний оршуулгын түвшинд тусгайлан тавьсан эд өлгийн зүйл гараагүй боловч дараас чулууны завсар болон доод хэсгээс нь гахайн соёоны хугархай, гацуур хэлбэрийн хээтэй Афанасьевийн хэв загвартай шавар савны хагархай хэд хэд илэрчээ. Шатар чулууны булшнаас гарсан хүний гавлын ясны судалгаанаас үзэхэд Алтансандал уулынхтай ижил европжуу төрхтэй байсан нь тогтоогдсон.

Ерөнхийдөө Шатар чулууны булш нь Алтансандал уулын булштай ойр төстэй бөгөөд оршуулгын байгууламжийн бүтэц, эд өлгийн зүйл дагалдуулдаггүй ёс зэрэг шинжээрээ Афанасьевийн цаг үеийн нэгэн тусгай бүлэг болох юм. Оросын зарим судлаач энэ бүлэг булшийг Тувагийн тухайн үеийн дурсгалуудтай хамгийн ижил төстэй байна гэж дүгнэдэг. Одоогоор манай улсын нутагт туйлын цөөн судлаад байгаа зэс чулууны үеийн эдгээр дурсгалууд нь Монголын эртний түүх археологийн судалгаанд нэн чухал байр суурьтай юм.
Афанасьевийн соёлын он цагийг НТӨ IV мянганы сүүлчээс III мянганы эхэн хагаст холбогдуулан үздэг.
"Монголын түүхийн тайлбар толь"