Орхоны хүрхрээ

Улаан голын буюу Улаан цутгалангийн хүрхрээнээс дээш 1.4 километр зайтай, Орхон голд байдаг хүрхрээ. Хүрхрээний өндөр нь 2 метр өндөр боловч, өргөн нь Орхон голын усны их багаас хамаарч 25-50 метрийн хооронд хэлбэлзэж байдаг болохоор Монгол улсын хамгийн өргөн хүрхрээ болно. Орхон голын эхээр уулс нь голууддаа ойр учраас аадар бороо, эсвэл хоногоор үргэлжлэх зүсэр борооны дараа уулын ус хурдан бууж, Орхон голын ус хэдхэн цагийн дотор мэдэгдэхүйц нэмэгдэж үер буудаг. Энэ үед Орхон голын хүрхрээний ус ихсэж хүрхрээний өндөр 30-50 см нэмэгдэн, хүрхрээний өргөний хэмжээ тэлж заримдаа 60 м хүрэх нь бий.

Орхоны хүрхрээг сүүлийн үед Бага хүрхрээ гэж андуу нэрлэх болжээ. Улаан цутгалангийн хүрхрээг Их хүрхрээ, Том хүрхрээ гэж бас андуу нэрлэх нь элбэг болов. Хүрхрээний их багын ангилал тогтоохдоо хүрхрээг дамжин бууж өнгөрөх усны урсацын хэмжээг гол үзүүлэлт болгон тооцдог. Тэгвэл Орхон голын хүрхрээ нь Монгол улсын нутагт буй хүрхрээнээс хамгийн өргөн нь болохын зэрэгцээ нэгж талбайгаар дамжин унах усны урсацын үзүүлэлтээр бусад бүх хүрхрээнээс ихээхэн илүү байдаг. Ингэхлээр ангилахдаа харгалздаг гурван гол үзүүлэлтийн хоёроор нь тэргүүлдэг Орхоны хүрхрээ нь Монгол улсын нутаг дахь хамгийн том хүрхрээ болж байна.

Мөн ямар ч гантай жил Орхон гол тасардаггүй учир жилийн туршид урсуулан дамжуулах усныхаа хэмжээгээр Орхоны хүрхрээ яах ч аргагүй хамгийн том хүрхрээ болох юм. Хүрхрээ буух Орхоны хавцал энэ хэсэгтээ Улаан цутгалангийн хүрхрээ бууж буй хавцлаас нам байдаг нь уг хүрхрээг Бага хүрхрээ гэж андуу нэрлэх болсонд нөлөөлсөн бололтой.

Хүрхрээний ойролцоох Орхон голын хүрмэн чулуун хавцлын ханан дээр нилээд олон хадны зураг байх боловч, усны урсгалын нөлөөгөөр ихэнх зураг нь бүдгэрсэн байна.

Орхоны хүрхрээ, Улаан цутгалангийн хүрхрээ, Цагаан цутгалангийн хүрхрээнүүд хоорондоо ойрхон оршдог болохоор эрт үеээс Гурван хүрхрээний хөндий гэж нэрлэж байсан нь одоо үед мартагдаад байна. Үүнийг сэргээн нэрлэх нь аялагчид, жуулчдын сонирхлыг татахад багагүй нөлөөлөх болно.

О.Сүхбаатар "Монголын хүрхрээнүүдийн тухай"