Хожуу Уйгарын хаант улсын Тун Бага хаан

780 оны 7 сард Дэцзун хаан Юань Сю-г Хар Балгас руу илгээж Тун Бага-ийг Уйгурын хаан болсныг хүлээн зөвшөөрч Чэнгүн хаан цол өргөжээ. Урьд нь согдуудын заавар зөвлөгөөг дагадаг байсан Уйгурын төр одоо шинэ хааны үед тэднийг дайсагнан үзэх болжээ.

Уйгур согдууд хятадад хөлтэй их худалдаа хийж хөлжин, Чананьд хятад хувцас өмсөн хятад эхнэр авч гоёмсог орд харш бариулан тухлаг аж төрөх болж. Үүнийг таслан зогсоохын тулд 779 онд Тангийн төр уйгур, согд хүмүүсийг хятад хувцас өмсөхийг хориглон, Тудун зэрэг харийнхныг Чанаь-аас эд хөрөнгөө аван Хар балгас руу даруй явахыг шаарджээ.

Тудун ноён уйгур согд худаалчдын хамт аяны олон уут тэмээнд тээж нутаг буцах замдаа Чжэнь-у-д 3 сар саатжээ. Цэргийн ноён Чжан Гуаншэн, Тудун уутандаа хүүхэн авч явааг нууцаар мэдээд, өртөөний даамлыг явуулан шөнө уутнуудыг шөвгөөр хатгаж байж сая үнэмшсэн байна. Эдгээр хүүхнүүд уйгур, согд худалдаачдын эхнэр бас татварууд байсан бөгөөд тэд нөхрүүдээсээ салах хүсэлгүй байсны дээр хятадын төрөөс тэднийг хил давахыг хориглосон байсан тул Хар балгас хүрэх замд үүнээс өөр арга байсангүй. Тун Бага хаан ширээнд суумагцаа олон согд худалдаачдыг хороосон гэж сонссон согд худалдаачид буцаж зүрхлэлгүй ийн Чжэнь-у-д удаан саатжээ.

Чжан Гуаншэн Тудун нарыг Чжэнь-у хотыг эзлэхээр завдсан хэмээн хилс хэрэг тулган хороож хэдэн мянган тэмээ адууг нь хураан авав. 780 онд Тангийн хаан нэгэн тайганыг Уйгурын элч Юй Тарканы хамт илгээн Тудун-ы үхсэн шалтгааныг өөрсдийнхөөрөө тайлбарлаж харилцаагаа тасалжээ. 782 онд Юань Сю 3 хүний хамт хааныхаа зарлигаар Тудун-ы чандрыг Хар балгасанд авчрав. Тудун нь Тун Бага хааны авгын талын хүн байсан тул Тун Бага элчийг маш хүйтэн хөндий хүлээн авч, хараахан алсангүй. Юань Сю нар Тун Бага хааны ордонд 50 хоносон боловч хааныг ер харсангүй. Тун Бага хаан Дэцзун хаанаас Тудунгийн амины төлөөс нэхжээ.

782 онд Тун Бага хаан Канчишинь нарын 14 элчийг Юань Сю-гийн хамт Тан улс руу илгээсэн ба тэд 8 сард ордонд хүрээд  Дэцзун хаанд Тун Бага хааны шаардлагыг уламжилсанд Тудун-ы амины төлбөр төлөхийг дурамжхан зөвшөөрчээ.

Жилийн дараа 783 онд Тун Бага хаан Тан улсад элч илгээж ураг барилдах тухай асуув. Сайд Ли Ми, Дэцзун хааны ятгаж Уйгурууд дараах болзлыг биелүүлбэл ураг барилдье гэж хэлүүлсэн байна. Үүнд түрэгийн хаан шиг хараат гэдгээ зөвшөөрөх, Уйгураас Тан улсад 200-аас доошгүй элч илгээх, Тан улсад авчрах адууг 1000-аас үл хэтрүүлэх, хятад хүнийг Тангийн хилээс гадагш аваачихгүй байх зэрэг болзлууд байлаа.

787 онд Тун Бага Бэгчур Таркан, Долань, Хэцюэ Таркан нарыг Тан улсад илгээж дахин ураг барилдах тухай асуулгажээ. Хэцюэ Таркан Тун Бага хаанд үзүүлэхээр Сянь Ань гүнжийн зургийг олж авчээ. 10 сард Уйгурын элч нутаг буцав. 788 оны 2 сард Юйчжи Таркан Тан улсад одож ураг барилдах болсонд талархал илэрхийлсэн нь Уйгурууд Тан улсын болзлыг хүлээн зөршөөрсөн бололтой.

Тун Бага хаан 788 онд седе аймгийн захирагч жанжны удирдсан 1000 илүү хүнтэй элчийг Тан улсад илгээв. Тэдний дотор хааны эгч Кутлук Билгэ гүнж, ноёдын 50 хатан байжээ. Эд нар 2000-3000 адуу тууж аваачсан байна. Уг элч нар Чанань-д хүрэхээс өмнө Чжэнь-у-д шивэй нарт дээрэмдүүлж, элчийн тэргүүн болон өөр олон хүн алуулжээ. Үлдсэн 700 хүн 788 оны 11 сарын 16-нд Чанань-д хүрч очсонд тэднээс зөвхөн удирдагчдыг нь хотод орохыг зөвшөөрч бусдыг нь Хун-лу-д буулгав. Эзэн хаан элч нарыг 21-нд хүлээн авч, 23-нд Тун Бага хааны эгчийг хүндэтгэн ёслол үйлдэж уйгуруудад бэлэг өгөв. Элч нарын авч очсон Тун Бага хааны захидалд Тангийн эзэн хааныг гүнээ хүндэтгэж байгаагаа илэрхийлээд Түвэдтэй тулалдах, мөн Уйгурын нэрийг хятадаар Хуйхэ гэдгийг Хуйху болгон өөрчлөх зөвшөөрөл хүссэн байжээ. Уйгурууд тулаанд шонхор мэт довтолдог тул “ху” буюу “шонхор” хэмээх утга үсгийг “Хуй”-гийн ард бичин “Хуйху”хэмээдэг болгохыг дурьджээ. Дэцзун хаан хүсэлтийг ёсоор болгов.

788 оны 11 сарын 28-нд Сянь Ань гүнжийг Тун Бага хааны хатан хатан болгох зарлиг буув. Гэвч 789 онд Уйгурууд Тангийн ордонд элч илгээж Тун Бага хаан таалал төгссөнийг мэдэгдсэн байна. 789 оны 12 сарын 23-нд Дэцзун хаан уг мэдээг сонсоод гашуудал үйлдэв.   

“Монголын эртний түүх”