Монголын Юань улсын хаад – Хайсан хүлэг хаан

1307 онд Өлзийт Төмөр хаан таалал төгссний дараа умард газар сууж байсан Хайсан дээд нийслэл Шандуд ирж хаан ор суужээ.

Хайсан хаан 1281 онд төрсөн ба  эцэг нь Хубилай хааны хүү Чингимийн хоёрдугаар хөвгүүн, Төмөр хааны ах Дармабала. Эх нь хонгирад аймгаас гаралтай Тачи хатан.

Хайсан 12 настайдаа өнчин хоцорч, 19 наснаас их цэрэг захирч умард хязгаарт суужээ. 1301 онд Өгөөдэйн хаант улсын Хайду хан Хархорумыг  довтолсонд Хайсан эсэргүүцэн байлдаж Хайдуг шархдуулан  зугтаалган, хүргэн Аши зэрэг хүмүүсийг амьдаар олзолжээ. Хайду хан энэ үеэс хойш дахин  сэхэл авч чадалгүй байсаар насан эцэслэж , Өгөөдэй  Толуйн угсааныхны хооронд 30 гаран жил үргэлжилсэн хаан ширээний төлөөх тэмцэл эцэс болжээ. Өлзийт Төмөр хаан Хайсаны  гавьяаг үнэлэн 1304 онд хунтайжаар өргөмжлөн алтан тамга олгон  65000 өрх иргэнээр шагнажээ.

1306 онд Хайсан Хайдугийн суурийг залгасан хүү Цэвэрийг байлдахаар мордож Эрчис мөрний хөвөөнд хүрч түүнийг дутаалган гэр бүл, адуу малыг нь олзлон иржээ.

1307 онд Хайсан хаан их ор суугаад  эцэг Дармабаладаа хаан, эх Тачидаа хатан, дүү Аюурбалбадад хунтайж цол өргөмжилж алтан тамга соёрхжээ. Мөн онд Хайсан хаан Хархорумын албан тариаг хөгжүүлэхийн тулд зарлиг гаргаж нэг түмэн хятад цэргийг илгээж тариа тариулан дараа жилд нь арвин ургац авч есөн түм илүү таар амуу будаа хураасан байна.                                                                                                                                                                                                                                                     

1308 онд улс орон даяар өлсгөлөн болж хулгай дээрэм ихэсхэд  Хайсан хаан “Хулгайг устгах, иргэнийг амар байлгах нь үнэхээр их хэрэг “ хэмээгээд  түшмэд ноёдодоо “үтэр түргэн ярилцаж тогтоод, даруй төвшрүүлтүгэй!” гэж зарлиглажээ. Мөн оны хавар Дайду хотод өлсгөлөн болоход улсын санг нээлгэн 10 түмэн таар буудай хямд үнээр худалдуулсан байна.

1309 онд Хайсан хаан өвгөдийн сүмийг эргэж ирээд “Нутаг ус хорихыг зогсоо. Үгээгүй ядуу иргэдийг тэжээ. Гамшигт өртсөн хүний албыг хөнгөл” хэмээн зарлиг болов. Мөн өвөл их хүйтэрч түлшний үнэ ихэд өссөнд хаан харцага, шонхор тэжээж тавигч нартаа “Уул ойг битгий хоригтун! Ард иргэд өөрийн дураар өвс түлээгээ авагтун.  “ хэмээжээ.

Мөн  1309 оноос тусгай журам гарган олон вангийн хувь газруудын засаг захиргааны нэгжүүдэд овог нэрээ монгол овгоор сольсон  хань, хятан, зүрчин хүмүүсээр дарга тавьж ирснийг болиулж, гагцхүү монгол хүн тавих, тийм монгол хүн байхгүй тохиолдолд өнгөт нүдтэнгээс шилж авч байхаар тогтжээ.                             

1310 онд өөрийн их хатан хонгирад овогт Жэнгээдээ хас тамга шагнан шинэ орд өргөө барьж өгөн суулгасан байна.  Хайсан хүлэг хааны үед нийслэл хотын  засвар болон зугаа цэнгэлд их зарлага гаргаж улсын санхүү ихээхэн доройтоход  хүрсэн ба хүндрэлээс гарахын тулд зоосон мөнгө гүйлгээнд гаргаж байв.

Хайсан хүлэг хаан  1311 онд 30 насандаа таалал төгсжээ.