Есөн татар

“Умард шивэйн есөн аймаг нь 10-р зууны үед Хөлөнбуйраар нутаглаж байсан 9 татартай аймгийн тоо, нутаг дэвсгэрээрээ тохирч байна. Хар тэрэгт Дадань (Татар) нь хар тэрэгт шивэйн удам бололтой гэж Х.Пэрлээ абугай 1966 онд дүгнэжээ.  Тан улсын хуучин судрын тэмдэглэл ёсоор Умард шивэй үнэхээр Линси, Шаньбэй, Хуантоу, Да рүжэ, Сяо рүжэ, Пово, Нэбэй, Лото болон Мэн-ү гэсэн есөн (найман) овогтой. Доод тал 1000 орчим, дээд тал нь 2-3 мянган өрхтэй есөн овог, аймгийг умард шивэйчүүд гэдэг. Зүүн Вэй, Умард Ци, Суй, Тан улстай 6-р зууны 2-р хагасаас эхлэн харилцсаар ирсэн есөн аймаг бүхий  Бэй шивэйн зан айль, газар нутаг, амьдрал ахуйн талаар “Бэй ши, Суй шу”-д их тодорхой өгүүлдэг. “Бэй ши”-д “Нань шивэйгээс хойш 11 өдрийн замд Бэй шивэй байдаг, есөн овог аймагтай, Туга уулыг хүрээлэн нутагладаг. Ахлагчдыг цинь мохэдэ гэдэг. Овог болгонд ахлагчийн туслах гурван мохэфу бий. Уур амьсгал тэсгэм хүйтэн, морь мал шигдээд далдрахуйц гүнзгий их цас унадаг. Өвөл болохоор хүмүүс нь ууланд гарч газар, нүхэн гэрт амьдардаг. Хүйтнээс болж цөөнгүй үхэр хөлдөж үхдэг. Гөрөөс буга элбэг тул тэднийг авлаж амь зуудаг. Ангийн мах идэж арьсаар нь хувцаслана. Мөс цоолон усанд орж тороор загас, яст мэлхий шүүрддэг. Цас их унаж газрыг дарахаар нүхэнд унахаас сэргийлж, хавтгай, нимгэн мод углаж явмуй. Цөм булга агнаж чаддаг. Малгайг үнэг, булгын арьсаар, хувцас хунараа загасны арьсаар оёдог. Хойд зүгт Бэй шивэйгээс мянган газар Хубу уулын хажууд Бо шивэй бий. Тэдний дунд Бэй шивэй олон бий, гэвч хэдэн овог болох нь үл мэдэгдэнэ. Гэрээ үйсээр хучдаг, бусад нь Бэй шивэйтэй адил. Бо шивэйгээс баруун урагш дөрвөн өдөрчийн газарт голын нэрээр нэрлэгдсэн  Шэньмода шивэй сууна. Өвөл нь хүйтнээс зайлж нүхэнд амьдардаг. Бэй шивэй хааяа алба өргөхөөр элч илгээдэг ч үлдсэн аймгуудаас элч ирдэггүй” гэхчлэн олон сударт өгүүлдэг.

Тухайн олон мэдээнээс үзвэл Бэй шивэйн олон бүлэг түүнд багтдаг Мэнгү шивэйд тал нутгийн нүүдэлчдийн дүр төрх ажиглагдахаас илүүтэй ойн анчин эсвэл ой тайгийг түшиж амьдардаг хагас суурьшмал овог аймгийн дүр төрх маш тодорхой харагдаж байна. Ийм аж ахуй, зан үйлтэй нүүдэлчин бус овог аймаг хэдэн зууны турш нүүдэлчдийн тэргүүн эгнээнд явж, нэгэн үе бүр төв Азид гол хүчин болж байсан Есөн татар болсон гэдэг нь маш буруу дүгнэлт.   

“Монголын нууц товчоо” “Судрын чуулган”ы мэдээ зүйлийг түрэгийн бичээст хөшөө, хятад судар зэргийн мэдээтэй харьцуулан үзвэл чухам татаруудын нэрийг тоймлон мэдэж болно гэж бичсэн Х.Пэрлээ Рашид Ад Дины зохиолд баркуй (баргу), камаши, ниучи, терат, тутуклиут, койн, чаган, алчи хэмээх 8 татар байна. “Монголын нууц товчоо”-нд чаган, алчи, дутаут, алукай, айируут гэсэн 6 татарын нэр гардаг. Дээрх 2 заалтыг нягталбал 4 татарын нэр давхардсан боловч 10 татарын нэрийг ялган мэдэж болно. Тэр 10 татарын нэрийн доторхи чаган татар нь эрт цагт Есөн татарын тоонд ордоггүй байжээ. Тийм учраас 9 татар гэдэг байсан хэмээн өгүүлжээ. Улмаар Х.Пэрлээ “9 татарын нэрийг жагсаавал Тутукулиут (МНТ-нд тутагуд) татар, Алчи татар, Куин (ойн) татар, Баркуй (баргу? МНТ-нд алухай) татар, Терат (тариат?) татар, Камаши татар, Ниучи татар, Буйругуд татар, Айиругуд татар болох бөгөөд хожим Иншань уулын хавиас нүүж ирсэн Цагаан татар нэмэгдсэн...” гэж дүгнэжээ.

Есөн татарын бүрэлдхүүнийг буруу тогтоожээ. Учир нь Есөн татарт багтаасан камаши буюу камачи бол их хожуу үеийн бүлэг иргэн, Красноярскийн Мань голоор нутагтай, сибирийн ард түмний нэг. Бас цагаан татарыг Иншаниас ирсэн гэдэг эргэлзээтэй, учир нь Цагаан татар нэрийг Онгуд аймгийн өөр нэр болгон хэрэглэх явдал элбэг. Ниучи татар нь “Судрын чуулган”-ы орчуулгын зүүлтэд тайлбарласнаар Умард хятадад ноёрхож байсан Зүрчидийн хятад нэр Нюй-чжэнь нэрнээс үүдэлтэй.

МНТ ба Судрын чуулган тус бүрдээ 6 татарыг л дурддаг гэсэн П.Пеллио, Л.Амби нар МНТ-ны буйрут-ыг монгол буйруг-н олон тоо, харин айириут нь буйрутын чимэг, гуншин гэж үзэхэд үгүйсгэх тайлбар олж харахгүй байна гээд Айири”ут нь олон тоо, ганц тоо нь Ауири”ун бөгөөд Айири”ут Буйру”ут гэдэг нь Хори түмэдийн адил хоёр үгнээс бүтсэн гэж дүгнэжээ. Ариун буюу Ариг буйруг татар гэсэн нэг л нэр.

МНТ-ны Алухай эсвэл Арухай-гийн утга тодорхойгүй, аруухан ба арухай төстэй байгаа нь хамгийн боломжтой нь гэсэн франц эрдэмтэд Тутуклиут аймгийн нэрний тутук бол Тангийн дуоду цол, Тутуклиут нь “тутукын хүмүүс” гэсэн утгатай гэжээ. Харин Х.Пэрлээгийн ойн хэмээн тодорхойлсон Куиныг “Хүйтэн хэмээх газрын татар” гэсэн утгатай, Нэрэйт эсвэл Терат татар нэр нь МНТ-ны айириутын гажсан хэлбэр гэж оноовол арга ядсан шийдэл болох ч юм шиг гэж хэлээд Баркуй-г болохоор МНТ-ны Арухай-Алухайтай, Жүйин татарыг болохоор Шуй дада буюу Су монголтой адилтгажээ. Тэдний саналаар 11-13 зууны татарт 1.Ариун (Нэрэйт/Терат) буйругийн татар, 2.Цагаан татар, 3.Алчи татар, 4.Тутукын татар, 5.Алухай/Арухай (Баркуй) татар, 6. Куин (хүйтэн) татар, 7. Жүйин (усан) татар иргэн байжээ.

И.Рахевильз Татарын жүйин иргэний жүйин бол “зүйх, цуглуулах, үйвэр түүвэр, зүйвэр” гэсэн утгатай үйл үгэн дээр нэр үг үүсгэгч “н” дагавар залгасан хятан гаралтай үг гэж үзжээ.

Төв Азийн нүүдэлчдийн ертөнцөд үнэхээр энд тэндээс хурааж цуглуулсан, нэг ёсны юм зүйж босгож, бүтээсэн мэт үүсч бий болсон овгийн жишээ олон бий. Монголын жүрхэн, Түрэгийн ашина, Хятаны тэлитэмянь, хэшу овог нь үндсэндээ зүйвэр овгуудын сонгодог жишээ болно.

Эрдэмтдийн саналыг үндэслэвэл 11-12 зууны татарт 1. Ариун (Айириут) буйругийн татар, 2. Татар Жүйин иргэн, 3. Чаган (Цагаан) татар, 4.Алчи татар, 5. Тутукулит татар, 6. Алухай татар гэсэн зургаан аймагтай байжээ.

Гурван аймаг нь хэзээ Есөн татарын бүрэлдхүүнээс гарч, хаана шингэсэн тухай баримт өрнө дорнын сурвалжуудад үлджээ.

Араб сурвалжийг үндэслэвэл 7-р зуунд эсвэл 750-800 оноос өмнө Татарын нэг хэсэг өрнө зүг нүүж Эрчист хүрч Кимакийн угсаа улс төрийн томоохон нэгдлийг үүсэн бий болоход гол үүрэг гүйцэтгэжээ.

 “Кимакийн үүсэл ийм бөлгөө. Татарын толгойлогч үхэхэд хоёр хүү үлджээ. Ууган хүү улсаа өвлөхөд удаахь хүү атаархах болов. Бага хүүгийн нэрийг Шад гэнэ. Тэр ахаа хөнөөхийг завдсан ч азгүйтжээ.. Өөрийн амийг аврахын тулд амраг шивэгчнээ авч ахаасаа оргон зайлж гол мөрөн нь том, ан гөрөө элбэг, ой модтой нутагт ирж орон гэрээ босгож амьдран суух болжээ. Ан гөрөө хийж амь зуун булга, хэрэм, үенгийн арьсаар хувцаслан амьдарч байв. Хожим төрөл садангийн Ими, Имек, Татар, Баяндэр, Кипчак, Ланиказ, Ажлад хэмээх 7 хүн иржээ. Тэд өөрийн эзний адууг хариулж байжээ. Адуу маллаж байсан тэр газар нь хувхайрсан тул өвс хайсаар Шад байсан нөгөө этгээдэд хүрч ирсэн байна. Тэднийг харсан шивэгчин гарч ирээд Иртыш (Эрчис) буюу зогс гэж хэллээ. Эндээс голыг Эрчис гэх болов. Тэд шивэгчинг таниад бууж гэр майхнаа босгожээ. Шад ангаас олз омогтой ирж тэднийг дайлав. Тэд өвөл болтол байжээ. Цас унахад буцах аргагүй болсон ч өнтэй тул тэд өвлийг тэнд өнгөрөөжээ. Цас ханзарч газар өнгө засахад тэд аймгийнхаа тухай мэдэхээр нэгнийгээ Татарын хүрээ рүү илгээв. Тэнд очсон нөгөө этгээд нутаг нь үгүйрч хүнгүй болж, дайсан ирж дээрэмдэж тоносныг харжээ. Аймгийн үлдэгдэл хүмүүс уулнаас бууж тэр хүнтэй уулзав. Тэр нөхөддөө Шадын тухай ярьсанд цөм Эрчис рүү зүтгэв. Хүрч ирээд өөрсдийн толгойлогч мэтээр Шадад мэндчилж, түүнийг хүндэтгэх болов. Үүнийг сонссон бусад нь бас ирсээр 700 хүн цугларав. Тэд олон жил Шадад зүтгэж байжээ. Сүүлд олширсон тул уул хөндийгөөр тархан сууж долоон аймаг үүсгэж,  дурдсан долоон хүний нэрээр нэрлэгдэх болов. Эдгээр Кимакчууд бусдаас хэрцгий, харамч, найрсаг бусаараа ялгардаг” хэмээн тэмдэглэн үлдээжээ.

Кимак аймгийн нэгдлийн цөмийг бүрдүүлэхэд татарын оролцоо, чухам Шад толгойлогчтой бүлэг татарчууд оролцсныг энэхүү түүхэн домог нотолж байна. Хамгийн гол нь Гардизигийн тэмдэглэж авсан энэ домог Есөн тараын бүрэлдхүүнээс Шад цолтой нэгэн язгууртны толгойлсон овог (700 хүнтэй) ойж гарч нутаг сэлгэн Эрчис хүрснийг гэрчилж байгаа нь юм. Түрэг Уйгурын үеийн руни бичгийн баримтууд 8-р зууны эхээр токуз (Есөн) татарууд Хэрлэн Туулын сав газар Хэйрэ (Сайр хээр), Гурван Бүрки (Мөнгөнморьт Гурван Бүрхийн гол), Агу (Налайх Уу булан), Бөхөг Түргэний гол, Хараа, Бороо хавийн нутагт Могилян, Баянчур нартай олон удаагийн хүнд ширүүн тулалдаан хийснийг мэдээлдэг. Тэгэхээр татарууд эдгээр нутгаас дорно зүг нутаглаж байсан гэсэн үг. Буйр нуур бүр эрт үеэс татарчуудын нутгийн төв байсаар иржээ.

Хотан-сак, хятад сурвалжийн мэдээгээр Алшаа, Эзний гол түүний баруун этгээдээр нэг бүлэг татарчууд 840 оны орчмоос 1040-өөд он хүртэл нэлээд тогтвортой нутаглаж байжээ. Энэ бүлэг татарыг Богдын татар (965-981 оны хотан-сакын баримт) гэж нутгаар нь эсвэл Дагань юй-юе вангийн (Ван Яньдэ-гийн аяны тэмдэглэл 982-984), Тала Юйгэ-гийн татар (Ляо улсын судар 982,990 он) гэж толгойлогчоор нь нэрлэж байжээ.

Богд гэдэг нь татаруудын сууж байсан газрын нэр бол Дагань, Тала юй гэдэг нь тус бүлэг татарын толгойлогчийн цол хэргэмээс үүдсэн нэр. Дархан үгэ цолтой толгойлогчийн Татар гэж хэлж болно.Томоохон аймаг байсныг нь бусад мэдээ баталдаг. Тухайлбал Дорнод Туркестан орж Уйгур улсад аялж явсан Ван Яньдэ Татарын хамгийн эрхэм аймаг нь Хэлочуань орчим нутаглаж байсан Татар юм, ахлагч нь дархан цолтой байсан гэж 981 онд дурджээ. Хэдэн жилийн дараа Хятаны цэргийн эрхтэн Елюй Суса 984 оны 11 сард Цзубу (татар) аймгийн Дарханыг устгасан тухайгаа улсынхаа эрх баригч нарт мэдэгдэж байв.

Хойд Тан улсын Ли Цунке хаанд 934 оны билгийн 2 сард Юньчжоунаас өргөсөн айлтгалд Хулумо ирж худалдаа хийсэн мэдээ байдаг. Г.Сүхбаатар Хулумо-г аймаг гэжээ. Харин тус нэрийн сэргээлтэнд тулгуурлавал 934 оны 3 сарын 18-наас 4 сарын 16-ны хооронд Юньчжоу-д (Шаньси, Датун) татарын Улугбэг гэгчийн захирсан бүлэг ирж худалдаа хийсэн гэж үзэж байна. Бас бие хүний нэрээр аймаг нь нэрлэгджээ гэж үзэж болно.

МНТ, Судрын чуулганы 6 татар аймаг дотор яах аргагүй язгууртны зэрэг цолоос үүсэлтэй хоёр ч аймгийн нэр байна.Буюрук, тутук цолоос Айириут Буйрут (Аригун Буюрук) татар, Тутуклиут (Тутукын эсвэл Дудугийн) татарын нэр үүсчээ. Гэтэл Эрчис мөрний хөндийд 8-р зууны эх, дунд хавиар очиж Кимак аймгийг үүсгэсэн бүлэг татарын толгойлогчийг Шад, Ганьсу-д (965-990) нутагладаг татарууд Дархан үгэ буюу дархан цолтой толгойлогчтой, харин одоогийн Шаньси мужийн ар бие нутгаас Юньчжоу-д (Датун) 934 онд очсон Татарын тэргүүнийг Улугбэг гэж байгаа нь Тутуклиут, Буйрут лугаа адил төстэй харагдаж байна. Татарын гурван бүлгийн толгойлогчийг тутук, бюрукийн адил шад, дархан, улугбэг гэж нэрлэж байжээ.

Есөн татарын гол аймаг Тутуклиутыг хамгийн анх түүхэнд тэмдэглэжээ.Тобагийн хаанаас зугтаасан Жужаны анхны эзэн Мугулюйн түшихээр очсон Чуньтулинь овог бол хожмын Тутуклиут мөн юм. Харин сурвалж бичигт нүүдэлчин овог аймгийн нэр л гарвал нэг бол түрэг эсвэл тунгус угсааны овог, аймаг хэмээн сайн дураараа зүтгэх нэн дуртай зарим эрдэмтэд сурсан зангаараа тус аймгийг өндөр тэрэгтний Хэтулинь овог гэж шууд бичжээ. Чуньтулинь аймгийн нэрийг тэмдэглэсэн утга үсгийн сэргээлт ялангуяа эхний хоёр үеийн хэлбэр, Вэйгийн хаан Вэньди-гийн Хуанчу-гийн 3-р онд (222 он) бий болгосон тойргийн цэргийн асуудал хариуцдаг дуду хэмээх түшмэлийн цолтой нэлээд дөхүү хэлбэртэй байгаа юм.  

Түрэг Уйгурын үеийн Есөн татар. Татарчууд 8-р зууны эхнээс Төв Азийн улс төрийн амьдралд идэвхтэй оролцож иржээ. Ялангуяа Токуз огуз аймгууд Түрэгтэй ширүүн байлдаж байсан 715-716 он болон Түрэгийн хаант улс мөхөж Уйгурын хаант улс байгуулагдаж байсан түүхэн эгзэгтэй цаг үеийг татарчууд бас өөрсдийн эрх ашгийн төлөө ашиглахыг оролдсон явдал нүүдэлчдийн сурвалжид тэмдэглэгдэн үлджээ.

Хүндхэн өвлийг давсны дараа 716 оны хавар Могилян нэг бүлэг цэргээ захирч Гурван огузыг довтолжээ. Тулалдаанд огузууд ялагджээ. Тэд Есөн татартай холбоо тогтоож цэргээ нэгтгэн Могиляны эсрэг морджээ. Могиляний түрэг цэрэг, Есөн татар-Огузын нэгдсэн хүчтэй Агу гэдэг газар учирч хоёр тал байр хийн тулалдав. Руний бичгийн дурсгалын мэдээнээс үзэхэд хүнд ширүүн тулалдаан болжээ. Түрэгүүд хоёр ч удаа улайран дайрч байж Огуз-Татарын нэгдсэн цэргийн жагсаалыг эвдэж эрхшээлдээ оруулжээ. Агу-гийн тулалдаан 716 оны 5-7 сарын хооронд Налайхийн Уу булан хавьд болсон юм. Үүний дараа татарууд хэсэгхэн зуур судар бичигт үл гарна.

Уйгурууд Түрэг улсыг мөхөөж, Төв Азийн нүүдэлчдийг эзэгнэхийн төлөө эхэндээ басмил, карлукыг ашиглаж байсан ч хожим тэднийг ээлж дараалан довтолж, Монгол нутгаас хөөн явуулжээ. Чингэхдээ Уйгурууд токуз огуз дотроо хамгийн олон хүн амтай Байырку аймагтай хүч хавсарчээ. Хожим Уйгурын Куллиг Бойла хаан ширээнд суугаад байыркугийн Тай Билгэ тутукт өндөр цол хэргэм шагнаж, 747 онд ябгу өргөмжлөв. Тариатын бичээсээр цол хэргэм шагнасан ёслолын ажиллагаанд оролцсон олон аймгийг Есөн татар тэргүүлж бичигдсэн явдал нь тэд Уйгурын хожуу хаант улсыг үүсгэн байгуулахад ямар үүрэг оролцоотой байсныг гэрчилж байгаа юм.

Гэвч хожмийн түүхэн явдлаас харахад уйгур, есөн татарын холбоотны харилцаа удаан үргэлжлээгүй. Могойн шинэ усны руни бичээст 747-751 оны Уйгур улсад өрнөсөн түүхэн үйл явдлын мэдээ үлдсэн байдаг. Могойн шинэ усны бичээсээр 747 онд байыркугийн Тай Билгэ тутукт ябгу цол өгсний дараа нэг их удалгүй Гудолу пицзя цюэ Куллиг Бойла хаан нас эцэслэжээ. Түүнийг Баянчур хүү нь залгаж хаан суув. Харин Гули Пэйло гэнэт шахуу үхсэн явдал Тай Билгэ тутукт хаан болох боломж нээжээ.

Могойн шинэ усны бичээсээр бол Баянчур, Байырку аймгийн Тай Билгэ тутук нарын хооронд болсон таван тулаанд Тай Билгэ тутук дангаараа 749.06.18нд Сэлэнгийн сав, Шып толгойд, 749.09.17 нд Чыгылтыр нууранд Уйгуртай хоёр удаа тулалджээ. Чыгылтыр нууранд болсон тулалдаанд Тай Билгэ тутук ихэд ялагдаж, зугтаан 749.11.18-нд Тан улсын нийслэл Чананьд очиж хорогджээ. Байырку аймгийн нэг язгууртан үүний урьд 716 онд Түрэгийн Капаган хааныг отож алаад толгойг нь огтолж, Тан улсад хүргэж байсан билээ. Тай Билгэ тутук Тан улсад очсон Байырку аймгийн хоёрдох том язгууртан байх. Үүнээс хойш Жужаны үеэс Төв Азид нэр алдраа мандуулж явсан, хүннүгийн удмын Байырку аймаг аажмаар хүч нь буурч урууджээ.

Харин Байырку болон Есөн татарын нэгдсэн цэрэг Бүкегүк, Бургу гэдэг газруудад 749.03.23-24-нд болон 749.03.30-нд Уйгуртай гурвантаа зэвсэг зөрүүлжээ. Есөн татарууд 749.09.30-нд Хэйрэ-гийн эхийн Гурван Бэркү-д Уйгуртай дангаараа том тулалдаан хийжээ. Үүгээр тулалдаан дуусаагүй юм. Есөн татарууд сүүлд дангаараа 750 оны намраас 75.05.30 хүртэл Уйгуртай дахин байлджээ.

714 оноос эхлэн 750-аад оны хооронд Есөн огуз, Иыр Байырку аймагтай хамтарч түрэг, уйгуруудтай зэвсэг зөрүүлэх зэргээр Төв, Ази Монгол орны нүүдэлчдийн улс төрийн амьдралд идэвхтэй оролцож байсан Есөн татарын тухай мэдээ 8-р зууны хоёрдугаар хагасаас 842 онд хятад сурвалжид Татар нэр дурдагдах хүртэл хэсэг тасардаг. Түүнээс хойш Татарын нэр тасалдалгүй болж, зай давтамж нь ойртож ирдэг.

Уйгур улс мөхсөний дараа Уйгурын Энянь 848 онд үлдсэн 500 хүнээ дагуулан Шивэйд иржээ. Шивэйгээс элч ирэхэд нь Ючжоугийн захирагч Чжан Чжуну нутагтаа харихаараа босуул уйгуруудыг гаргаж өг гэж шаарджээ. Үүнийг дуулсан Энянь хаан эхнэр, хүү болон 9 дагалт хүнээ авч өрнө зүг зугтжээ. Үлдсэн хүмүүсийг нь 7 овгийн Шивэй нар өөр хоорондоо хуваан авчээ. 3 хоногийн дараа (748 оны 3 сар) Киргизийн Або сайд янз бүрийн аймгийн 7 түмэн цэрэг дагуулан ирж Шивэйг довтолж бут цохиод тэнд хорогдож байсан Уйгуруудыг цуглуулж говийн ар луу буцаажээ.

Уйгур улсыг мөхөөх балагт үйлийг эхлүүлсэн Уйгурын сайдын “урилгаар” довтолж ирсэн Киргизүүд хэзээ буцсан, Уйгурыг мөхөөгөөд оронд нь Төв Азид ноёрхсон эсэхийг батлах, үгүйсгэх нухацтай баримт ховор ч гэлээ ганц бас бус мэдээнүүд үлджээ. Тухайлбал Киргизүүд Тан улстай харилцаж, элчин солилцож, захидал илгээж байсан баримтууд Киргизүүд Монголд ноёрхсон үгүйг тогтоох сурвалж болно. 

“Та тусгайлан алс холоос элч илгээж, аргамаг хүлгээр бэлэг барьжээ... Бид удахгүй хөрш болох тул алба элчин тасрахгүй гэдэгт найдаж байна... гэвч гол буруутнууд (уйгурууд) зугтаж амжжээ... Гэвч бид зугтагсад дахин мууг сэдэн өс өсөлж дахин танай хилийг уулгалах болуужин хэмээн зовниж буй. Тиймээс та ч гэсэн нухацтай бэлтгэн, ов мэх зохиож хамтын хүчээр уйгурыг дайлан устгаж хожим зовохгүйн үүднээс уг үндсийг нь таслах хэрэгтэй байна. Урьдын бүх талын найрсаг, эвтэй хөршийн харьцааг алс хол оршиж байгаагаас үл хамааран үргэлжлүүлнэ гэдэгт найдаж байна. Тэдний олон аймгийг нэн даруй бут цохих нь зүйтэй. Тэгэх аваас та бид хөрш улсууд болно. Хамгийн чухал нь бүх аймгууд дагаар орсон байх ёстой... Тэд өөрсдийн нутаг усаа санаж байгаа бөгөөд эргэж нүүх сэтгэлтэй нь мэдээж юм. Маш хурднаар энэ нутгийн аймгийг үртэсгүй болтол устгах хэрэгтэй. Тэгэж байж амжилт олж тэдний итгэлийг үгүй хийнэ. Та нарын амьдрах газар, хувцас хунарын хувьд гэвэл бүгдийг өөрчлөх хэрэгтэй бөлгөө. Хэрвээ та урьдын дассан зүйлээ хадгалж агуулсаар байх юм бол яаж умардыг тэвчиж бүх аймгийг дагаар оруулах билээ... Таны захианд бас алс холын уул, гол мөрнийг гаталдаг бэрх зам бас саад болж байна гэж өгүүлжээ. Бид танай улстай үл хиллэх нь манай хоёр улсад саад үл болох бөлгөө. Бас бид энэ намар таныг уйгурын ордонд нүүн ирж, тэдний их улсыг устгах тухай мэдлээ. Та хуучин нутагтаа байсан ч бүх харийнхан хүч чадлаас тань айхад хангалттай бөлгөө. Хэйчэцы нар хятадын хилээс мянга гаран ли хол цөлд байдаг гэдгийг мэднэ. Урьд нь хятадын зүгт хүрэх гэж оролдож байгаагүй. Бас Уйгурууд бүгд ямагт Аньси руу зугтахыг туйлаас хүсдэг гэж сонслоо. Энэ намар би Ючжоу, Тайюань, Тяньди гэсэн мужид чухал зам цэрэг гаргахыг тушаах болно. Байлдааны энэ цагт гэрээний нөхцөлийг чанд мөрдөх хэрэгтэй” гэсэн үгтэй Ли Дэюйгийн захидал байна. Захидлын агуулгаар Киргиз нар Уйгурыг ялсан ч уугуул нутагтаа суусаар байсныг шууд илтгэж байна.

Өөр бусад баримтууд байна. Аньсийн Уйгурын эзэнд хаягласан Тангийн Сюаньцзун хааны 856 оны хаврын зарлигт Уйгурууд өөрсдийн хуучин нутгийг буцааж авахыг хүсэж буйг дурдсан бол киргизүүд тэдний нутгийг эзэмшсэн талаар үг алга.

Умард Сүн улсын хоёрдугаар хаан Тайзуны үед Гаочан, Бешбалыкаар төвлөрөн нутаглах болсон шинэ Уйгур улсад элчээр томилогдон очсон хятад түшмэл Ван Яньдэ-гийн аяны тэмдэглэлийн 5-д Уйгурын хожуу хаант улс мөхсөний дараах үеийн Татар Хятаны байр суурийн талаар маш сонирхолтой нэг мэдээ үлджээ. Түүнд: “Хууч яриагаар Хятан урьд цагт Уйгурын хонь ямааг хариулдаг, Татар урьд цагт Уйгурын үхэр хариулдаг байв. Уйгурууд Ганьжоу руу нүүснээр Хятан, Татар нар урт хугацаанд хоорондоо хэн нь тэргүүлэхийн төлөө өрсөлджээ” гэсэн мэдээ байна.

Энэ мэдээнээс үзвэл Төв Азийн нүүдэлчдийг эзэгнэхийн төлөөх тэмцэлд лав киргизүүд оролцоогүй, гол өрсөлдөөн Хятан, Татар нарын хооронд явагджээ. Татарууд чамгүй хүчтэй болж эхэлснийг хятад сурвалжийн бусад мэдээ ч гэрчилнэ.

868 онд татрууд Чжуе Чисинийг даган Тангийн эсрэг боссон Пан Сюнь-ийг довтолж байсан бол 880 онд Ли Чанго (Шато аймгийн Чжуе Чисинь) дайнд дийлдээд өөрийн талын хүмүүсээ дагуулан Татар аймагт очиж хоргоджээ. 882 оны 8 сард Ли Чанго өөрийн захиргаанд байсан хүмүүсээ дагуулан Татар аймгаас Дайчжоуд буцаж иржээ. Шатогийн толгойлогч Чжуе Чисиний хүү Ли Кэюн (856-908) Дай, Вэй, Шоучжоугийн Татарын 35000 морьт цэргийг элсүүлэн дагуулж, нийслэлийн цэргийг довтолж байсан байна.

Хятанчууд Татарыг эзэлсэн нь. Ван Яньдэ-гийн аян замын тэмдэглэлээр бол уйгурууд улс гэрээ алдсны дараа чухам хятан, татарчууд хоорондоо өрсөлдөж, улс гэрээ томруулж, хил хязгаараа тэлэхийн төлөө хоорондоо тэмцэлдэж байжээ.

Хятан нар Монгол нутагт байсан татарыг 924, 994 онд хоёр удаа довтолжээ. Тэр тухай Хятаны судар тэмдэглэлд хэлсэн нь “923 оны 6 сард хаан биеэр “Зүньбү зэрэг аймгуудыг дайлахыг тогтоов. .. найман сарын ...хөх морин өдөр эртний Шаньюйн улсын газар хүрээд Алтан Индэр (Хотонт уул, Хотон бол өндөрлөг, индэр гэсэн монгол үг) ууланд гарч, есөн сарын шинийн нэгний улаан бичин өдөр эртний Хуйхүү хот хүрч чулуу босгож, гавъяагаа сийлж тэмдэглэв. Улаан морин өдөр морьт цэргээр Зүньбү аймгийг дайлуулав... Зарлигаар Пил хааны хуучин гэрэлт хөшөө чулууг баллан шүргүүлээд, дахин хятан, түгюй, нангиад үсгээр түүний гавъяаг тэмдэглэв... цэрэг гарган Люша (нунтаг элс)-г гэтэлгэж, Фүтүчэн хотыг авч баруун дахь олон аймгийг цөм авав” гэжээ. Монгол нутаг дахь татарууд ингэж хятан нартай анх тулалджээ. Үүнээс хойш олон жил өширхөлдөн тэмцэлдсэн байдаг.

Алаша, Иньшань уул, Хэлочуанаар нутагтай Дархан үгэ-гийн татарыг 984 онд довтолсон байна. Ван Говэй, К.Виттфогель, Фэн Цзяншэн нарын түүвэрлэснээр татарууд хятанд 932, 933, 939-941, 986, 990, 994 онд нийт 13 удаа алба барьжээ. Мөн 1005 онд Татарын “есөн улс” Хятан улсад элч заржээ. Түүврээс харвал татар хятан нар 941 оноос 986 оны хооронд 46 жил ямар харилцаатай байсан нь мэдэгдэхгүй байгаа нь Монголд нутаглаж байсан Татарыг хятан нар 923-924 оны нэг удаагийн довтолгооноор буулгаж авч чадаагүй нь харагдаж байна.

Ер нь монгол нутаг Хятанд Сяо Хулянь (-1007) хатны удирдаж явуулсан дайнаар эзлэгдэж, татар зэрэг овог аймгууд захирагдсан билээ.

Хулянь хатан бол Хятан улсын тавдахь Цзинзун (948-968-982)  хааны хатан Сяо Яньянь-ний төрсөн эгч юм. Өөрийн нөхөр Ци ван Янь Саго-г нас барсны дараа өөрийгөө Ци-фэй хэмээн зарлажээ. Тангут гаралтай боол, адуучин залууг нөхрөө болгохыг Хулянь, хаанаас хүссэнд Сяо Яньянь зөвшөөрөхийн хамт Ци-фэйг Дадань аймгийн эсрэг дайлаар мордуулах зарлиг гаргаж, баруун хойд замын Угу зэрэг олон аймаг, мөн Юншин ордны цэргээс бүрэлдсэн 3 түмт цэрэг захируулжээ. Баруун хязгаарыг тохинуулах хааны зарлиг 994.09.24 нд гарчээ. Хулянь зарлигийг биелүүлж, баруун газрыг Хятан улсад нэгтгэв. Монголын төв хэсгийг эзлээд тэнд хот байгуулж, “дарангуй цэргийн тогтолцоо” хэрэгжүүлж нутгийн аймгуудыг эрхшээлдээ бүрэн оруулжээ. Дайны дараа Хэрлэн голоорх баруун хилд 3 түмт цэрэг захиран суужээ. 1004 онд Хатан хотыг барьж дуусгасан байна. Хулянь сүүлд улсаас урваж, Гуличжи улс руу зугтах гэсэн хэргээр 1006 онд баригдаж, 1007 онд шоронд нас баржээ.

“Монголын эртний түүх”

"Хүүгийн ээжид бөхийж хэлэх үгс" Р.Чойном

Амьдрал хэмээх далайн атираас ихтэй мандлаар
Арван таван жилийг алдлан тэврэн дэвсээр
Гангар гунгар донгодох дуучин шувуу шиг захидал
Гашуун боловч үнэнийг минь дурсан дурсан ирлээ
Цалгиж галгиж явсаар хөл алдсан насныхаа
Цагаас эрт бууралтсан хилэнцэт тэргүүнээ бөхийж
Үнэнээс үнэн үгсийг чинь есөн ес уншлаа
Үдшийн цаг чимээгүй зүрхэн шимширч суунаа
Баяр,гуниг хоёр ингэж зэрэгцэн ирдэгийг
Бараан үсээ цайтал санасангүй явлаа даа
Атар залуу цагийн гэнэгүй тарьсан нүгэл
Араас гүйцэж ирдэгийг зүүдэлсэнгүй явлаа даа
Ардаг дураар морины салхит хондлой дээгүүр
Архаг суран ташуур гувруу татуулж буух шиг
Ажиг ч үгүй зүрхний алаг тольтон дундуур
Анхны янагийн үгс шижигнэтэл зүсээд орлоо
Алд биений минь хэлтэрхий үрийн минь ээж та
Анхны янаг гэдэг эмзэг энэхэн үгийг
Аймшиг жишэмгүй хэлснийг минь...уучлаарай
Арван хэдэн жилийн өмнө....байх нь байсан л даа
Хотойх нь үгүй залуухан хорвоог чинь хотойлгож
Хонхор нь үгүй хорин насыг чинь хонхойлгож
Үүрийн гэгээ шиг үнэн цагаан сэтгэл дээр чинь
Үл итгэхийн хар дуслыг анхан дусааж
Хав халуун өвөрт чинь хагацлын салхи оруулж
Хар сайхан мэлмийд чинь гомдлын нулимс хуруулж
Ааваа гэж дуудах ангир үрийн чинь дуугаар
Атга хонгор зүрхийг чинь ахин дахин зүссэн
Янаг сэтгэлийн гэмтэн би өдий болсон хойноо
Ямар замаар явснаа эргэж бүтэн харлаа
Нүд нээхэд хоосон,урт зүүднээс сэрсэн шиг
Нүгэл буян хоёроо дэнсэлж нэгэн бодлоо
Хүслийн ууган хорвоод алтан жолоо зэрэгцүүлж
Хүү төрүүлсний баяраар аагтай сархад цэлэлзүүлж
Хүний жишээ цогцлуулсан анхны гал голомтоо
Хүйтэн усаар унтраах шиг ажиггүй орхин гарахдаа
Дууяа чиний хайрын энг буруу хэмжиж
Дуугүй хатуу гунигаар энэ болтол эмтэлж
Дурлал жаргал бялхах эхийн залуу сэтгэлийг
Дутуу бариад унагаасан гангар шаазан шиг хагалахдаа
Аавын тэнэгхэн хүүг арз шиг согтоож ирдэг
Атар залуу насны анхны өнгөнд төөрчээ би
Араас уйлаад үлдсэн ангаахай бяцхан үр маань
Арван наймтай болоод амдаад ирэхийг бодсонгүй
Эр хүн чадалтай гээд бүсгүй хүнээр тоглож
Энэрэх сэтгэлгүй явдаг нь ухаан муугийн хар гай байна
Эм хүн тэнхээгүй гэвч бүхэл хүнийг төрүүлж
Эх орондоо өгдөг нь уян сэтгэлийн гавъяа байна
Өнөөдөр миний хүү арван найм хүрч
Өөртөө минь адилхан ханхар эр болсоныг
Өрнүүн ажлын талбарт нэгэн бүтээлч нэмснийг
Өр зүрхээ оволзуулж баяр бялхан уншлаа би
Аавын зай гэрийн хойморт ханхайн эзгүйрч
Амрагийн зай цээжний гүнд хонхойн эвгүйрч
Арван таван жилийг яажшуу өнгөрөөж ирснийг чинь
Алаг зүрхээ балталзуулж гэмшил бялхан сонслоо би
Сэрүүн,дулаан хорших гэрэлтэй,сүүдэртэй хорвоод
Сэтгэл гэдэг үнэнч,нүд гэдэг худалч юм аа
Сээтэн хаях амархан сэхэлтэй,мөхөлтэй орчлонд
Сэрэмж муухан явбал сээрэн дунгуй хийлгэдэг байна
Өгч чаддаг,авч чаддаг орчлонгийн
Өнгө нас хоёрыг мөнх юм шиг явахад минь
Дуулуулж ч чаддаг,уйлуулж ч чаддаг замбуулингийн
Дутууг дүүргэж,дүүрнийг дундалж жаргахад минь
Хорьдын цагаан сар тоонон дээгүүр өнгийтөл
Хонгор бяцхан хүүгээ үнэгчлэн зүүдэлж унттал
Хоёр дэрний нэгэн дээр нулимс юугаа дуслуулсаар
Хорвоод ганцаардсан чи минь намайг хүлээж байжээ
Айлын хүүхдэд шоглуулж ааваа дуудан уйлсан
Ангаахай бяцхан үрээ онгон шувуу шиг хайрлаж
Алаг нүднийхээ нулимсыг бяцхан гараар нь арчуулж
Агуу орчлонд хоёулханаа аж төрждээ чи минь
Царцаат намрын өдрүүдэд цантсан дээвэр өргөхдөө
Цагаалга битүүлгэ болж хөндөх хүн эрэхдээ
Цайныхаа дээжийг аягалаад уух хүн хайхдаа
Цайлган хонгор сэтгэлээр намайг харсаар байжээ
Үнэн мөний нүдээр ялган тунгааж харвал
Үр,амраг хоёрынхоо зовлонгоор жаргаж явсан
Хүн мөсөөр дульхан намайг чи хайрлахдаа
Хүү чинь саналаа гэж хэлж зүрхлэхгүй явжээ
Өдий олон жил уруул давж гаргалгүй
Өнөөдрийг хүртэл зүрхэндээ өвдтөл нуусан гомдол
Гуйх газар гуйхгүй гэж гутрах өдөр гутрахгүй гэж
Гучин хоёр шүдэндээ зууж явсан үгс чинь
Чин үнэнийг мэдэх энэхэн биеээрээ бодвоoc
Чиний үг биш миний үг байна
Өнөөдрөөс урьд нь би өнгөрснөө эргэн харж
Өөрөө өөртөө тэгж үнэнийг хэлэх ёстой байж
Хоёр гурав дахь авгайнхаа хуримын шуугиан дундуур
Хойноос уйлах үрсийнхээ дууг сонсох ёстой байж
Аварга бөхийн барилдааныг алмайран гайхаж явахдаа
Айлыг үүрч яваа бүсгүйг анзаарах ёстой байжээ
Гэлээ гэхтэй хүн гашуун үнэнээ ухаарвал
Гэмших,зөвтөх хоёр оройтдоггүй юм гэнэлээ
Үс минь буурал болсон ч сэтгэл минь буурал болоо ч уу
Үгүй ч билүү би...өмнө чинь одоо бөхийе
Сэрүүн хангайн буга шиг сайхан эр болсон
Сэргэлэн хонгор хүүгээ эргэж нэг харъя
Сэтгэл гэдгийг мэдэлгүй дэндүү дургиж явсан
Сэхүүн тэр жилүүдийг эргэж нэг саная
Эдэлж өмсөх хоёроор хүүгий минь дутаасангүй
Эцгээ гэсэн сэтгэлийг нь....элгээрээ дэвтээж иржээ
Эрийн цээнд хүргэж алсын моринд дөрөөлүүлжээ
Энхийн төлөө үйлсэд нэгэн цэрэг нэмжээ
Арван таван намрын мөсөн хярууг хуримтлуулж
Алаг зүрхээ одоо хайраад хайраад нэмэргүй
Алдсан алдаа надтай алаг шатар нүүсээр
Ацан шалааны хөлд алсын мад өржээ
Уушгины үзүүр чимхиймээр өвлийн хүйтэнд
Улс орныхоо төлөө чичирч явсан зүтгэл
Санасан шувуу ирмээр хаврын сайханд
Сая түмнийхээ төлөө ургуулж явсан цэцэрлэг
Нийт монгол орондоо арван таван жил
Нийгэм журам байгуулах ажил үйлсэд зүтгэсэн
Нижгэр явдлын дор бас хувийн бараан сүүдэр
Нинжин сэтгэл доголсон хазгай мөр шиг үлджээ
Ганц хоёрхон биенийхээ гунигийг тоочоод яахав
Гарцаагүй тохиож болох хүн бүхний амьдралаас
Ажил бүтээл бялхсан эх орныхоо өвөр дээр
Амсаж туулсан мөрөө ардах залуустаа яръя
Элэг бүтэн гэрийнхээ аз жаргалыг хугасалж
Эрх танхилхан үрийнхээ ариун хайрыг хагасалж
Эрээн бараан амьдралд гэнэдэж яваа
Эцэг эх байдаг бол эргэцүүлж үзэг гэхээр
Хоёр биендээ амссан алдаа оноо бүхнийг
Хойчийн залуу үед дохио болгон бичье
Үйл явдал нь гашуун ч үзэж ирсэн туужийнхаа
Үнэнээс үнэн мөрүүдийг хоёр талаасаа бичье
Бичгээр үүсэх зохиолыг нэгэн хүн бүтээдэг бол
Биеэр үүрсэн амьдралыг хоёр хүн шүлэглэе
Хоёр өнгийн замаар хорвоог үзсэний хувьд
Хоёр чавхдас нь болж үнэний хуурыг дуугаргая
Надад болоод нийтэд хэлэх бүхнээ хэл
Нартад болоод чамд гэмших бүхнээ гэмшие
Чиний болоод миний гунигт алдааны замаар
Чийрэг сайхан залуусыг бүү алхаг гэж бичье
Хожим нь гэмшээд баршгүй гашуун энэ алдаа
Хорин насны босгонд яаж ирснийг яръя
Хотын нэгэн дүүрэгт ядуухан оюутны амьдралд
Хоёр залуу танилцсан тэртээ хавраас эхэлье......

Алтан Дарь овоо

Дарьганга сумын нутагт Молцог элсний хойд захад ДТД 1356 метр өндөрт орших унтарсан галт уул. Нутгийнхан Алтан овоо, Алтан дарь овоо хэмээн хүндэтгэн нэрлэж, 1700 оноос тахиж шүтэж ирсэн. Харьцангуй өндөр нь 100 метр боловч алч талаасаа их алсаас сүртэй харагддаг сайхан уул.

Сүхбаатар аймаг Дарьганга сум

Хорго уул

Хорго уулыг одоогоос 9 мянга орчим жилийн өмнө дэлбэрч байгаад унтарсан галт уул юм гэдгийг манай газар зүйн эрдэмтэд тогтоожээ. Өөрөөр хэлбэл энэ нь манай орны унтарсан галт уулуудын дотроос хамгийн сүүлд унтарсан галт уул төдийгүй жаахан хэтрүүлбэл уур нь савсаж байгаа “шинэхэн” уул аж.

Хорго уул нь далайн төвшинөөс дээш 2240 метрийн өндөр бөгөөд Хорго уулаас оргилон гарсан халуун хайлмал бодис магма нь газрын уруу даган зүүн тийшээ Суман, Чулуут голын хөндийгөөр зуугаад километр урссан байдаг. Мөн Хорго уулыг 2 удаа дэлбэрсэн гэж ч ярилцдаг. Уулын тогооны амсар нь 50 градус орчим налуу, 100 орчим метр гүнзгий 300-400 метр диаметртэй дугуй хэлбэртэй.

Архангай аймаг Тариат сум

Ширээт цагаан нуур

Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумаас хойшоо 20 гаруй км-т, Их Монгол уулын хаяанд Ширээт цагаан нуур бий. Энд 1636 онд Түшээт хан Гомбодоржын хүү Занабазарыг 5 настай байхад нь Гэгэн цол өргөж, Шар бүс өргөө байгуулсан нь Улаанбаатар хотын суурь тавигджээ.

Гучин татар

Төв Ази, Монгол оронд нутаглаж байсан монгол угсааны нүүдэлчин аймгуудын эртний түүхийг алдарт “Судрын чуулган”-ыг баримталвал Татарын үе, Монголын үе гэсэн хоёр л том үед хуваах учиртай.

“Судрын чуулган”-нд тус зохиолыг бичсэн он цагаас урагш 300-гаад жилийн өмнө Алун Гоо эхийн үеэс эхлэн Монгол хэмээх нэр алдаршсан гэж тодорхой заасан байдаг. Харин түүнээс өмнө татарчууд ялгуусан байсан учир бусад овог аймгууд тэднийг даган дууриаж, яг өнөөдрийн бүгд Монгол нэр зүүдэг шиг Татар хэмээн өөрсдийгөө нэрлэдэг байсныг цохон тэмдэглэжээ.

Эрдэмтдийн судалгаагаар Татарын үе нь Жужантай холбогдоно. “Монгол угсааны аймгууд Татар нэрээр алдаршиж байсан нь зөвхөн Жужан улсын Татар хааны үе болон түүний дараа үед холбогдод зогсохгүй, Түрэг угсааны улсуудын үед ч хамаарна” гэж судлаачид бичжээ.

Монгол нэр алдаршиж эхэлсэн үе Алун Гоо эхийн амьдарч байсан үед онолдоно, харин Алун Гоо эх “Судрын чуулган”-ыг бичсэн цаг үе 1301-1311 оноос урагш 300-аад жилийн тэртээ амьдарч байжээ. Тэгэхээр Монгол нэр алдаршиж эхэлсэн үе, өөрөөр хэлбэл монгол угсааны аймгуудын түүхийн хоёр дахь том үе 10-р зууны сүүл 11-р зууны эхнээс гэж үзэж болно. Тухайн Монгол үеийн эхлэл алдарт Татарын үеийн төгсгөл болох ёстой. Тиймээс Татар хааны (414-429) үеэс эхлсэн Татарын үе 11-р зууны эх хүртэл үргэлжилсэн байна.

Татар нэрийн тухай. Татар хэмээх угсаатны нэрийн түүхэнд анх үзэгдсэн он цагийн талаар 3 янзын санал байдаг. Нэгдэх, олонх эрдэмтэдийн санал бол Жужаны хаан Датань нэр угтаа Татар гэх нэрийн хамгийн анх үзэгдсэн хэлбэр гэж үздэг. Хоёрдохь чиглэл баримтлагч эрдэмтэд 732 оны Күлтегиний бичээст анх Татар нэр тэмдэглэгдсэн гэж үздэг. Тус онолыг баримтлагчид уг нэр хятад сурвалжид бүр хожуу 842 онд Дада гэж бичигдсэн гэж үзэх дуртай. Гуравдахь саналыг тэртээ 1895 онд Э.Паркер дэвшүүлсэн ч өдий болтол олны анхаарлыг нэг их татаагүй санал гэж үзэх талтай. Э.Паркер өөрийнхөө зохиолд Ухуаний тухай өгүүлэхдээ, эрх мэдлийн төлөө тэмцэж, өөрийгөө аугаа байлдан дагуулагч Хүннүгийн Модун шаньюйтай зүйрлэгч Татур нэртэй бас нэг толгойлогч тэр цагт байлаа. Нөхцөл байдлаас үзвэл Вэй династийг үндэслэгч Цао Цао-д толгой дараалан бут ниргүүлсэн түүний аймаг бас Татур нэртэй байсан бололтой. Тэгээд ч тэр болон түүний аймаг, үнэхээр хожмын Монголын их хүч чадлын цөмийг бүрдүүлсэн тэр л овог, эсвэл тэдгээрийн нэгний нэр Татар хэмээх үгийн язгуур болоогүйсэн бол би энд зохиолдоо юунд түүнийг ийн ялгаж, тодруулж дурдах билээ гэж үзсэн байдаг. Э.Паркер Ухуаний 5000 өрхтэй хамгийн том хэсгийг 190-207 онд захирч байсан Тадунь-ний талаар өгүүлсэн хэрэг. Тус Тадунь гэсэн хүний нэрэнд хожим Татар болж хувирсан Татур гэсэн нэр байна, Татурын толгойлсон аймаг 12-13-р зууны хүчирхэг Татар аймагтай холбоотой гэсэн санал дэвшүүлжээ. Тун сонирхолтой заавал нягтлууштай санал бөгөөд энэ саналыг дэмжиж өөрийн санааг нэмэрлэсэн судалгаа одоогоор цөөхөн байна, бараг байхгүй гэж хэлсэн ч болно.

Түүх сударт Татар нэрийг тэмдэглэсэн тойм. Татар хэмээх угсаатны нэрийг эртний хятад, түрэг, уйгур, сурвалжаас гадна бусад хэлний тухайлбал хотан-сак, араб зэрэг бусад бичгийн тулгар бичгүүдэд бас тэмдэглэж иржээ.

Гучин татар (Отуз татар) – Күлтегин дүүдээ зориулж ах Билгэ хаанаас бичин жилийн намрын тэргүүн сарын 27-нд барьж дуусгасан хөшөөний бичигт Отуз татарын нэрийг тэмдэглэжээ. Гучин татар нэрийг нийт 4 удаа дурьджээ. Эхний удаа 574 эсвэл 576 оны үйл явдалтай холбогдуулан 732 онд босгосон гэрэлт хөшөөнөө сийлсэн бол хамгийн сүүлд 747-749 онд болсон үйл явдлыг тэмдэглэхдээ Тэсийн (761/762 онд босгосон) гэрэлт хөшөөнөө хамгийн сүүлд сийлжээ.

Есөн татар (Токуз татар) – Түрэг Уйгурын 3 хөшөөнөө тус нэр нийт 10 гаруй удаа гардаг. Үүнээс хамгийн анх дурьдагдсан нь Билгэ Могиляний гэрэлт хөшөө юм. Есөн татарыг 716 оны хавар,зун буюу 716.1.29-нөөс 7.3-ний хооронд болж өнгөрсөн үйл явдалд оролцсон байдлаар анх сурвалжид тэмдэглэжээ. Зарим судлаачийн үзэж байгаагаар хамгийн сүүлд ОХУ-ын Тувагаас илэрсэн 9-р зуунд хамаарах Хербис Баарын бичээст тэмдэглэсэн гэж үздэг. Гэхдээ Монголоос олдсон руни бичгийн дурсгалууд дотроос хамгийн сүүлд Есөн татарын нэрийг Могойн шинэ усны бичээст 758 онд дурджээ.

Татар – Турфан хотноо 825-832 оны хооронд хуулж бичсэн, дундад перс хэлний дурсгал болох пехлевийн манихейн дуулал Махрнамаг-т Ай Тэнгрида хут булмиш Алп Билгэ Уйгур хаган эсвэл Юлтузбай тегин, Үгэ Пероз тегин, Хасар тегин зэрэг цол хэргэмт язгууртнуудын  нэрсийн жагсаалт дунд Татар апа тегин хэмээх нэр бий.

Ttattara – “Ордонд илгээсэн мөхөс боол Thyai Pada-tsa-гийн илтгэл” гэдэг 965-981 оны хотан-сак хэлний баримтад Татарыг 3 удаа дурьджээ.

 “Хаврын сүүл сард Шачжоу-д цэргийн анги ирсэн. Дараа нь ... 2000 хүнтэй кумулчууд, 200 татараас бүрдсэн цэргийн ангийг авчирсан. Тэднийг Ганьчжоу-д авчирснаас хойш гуравдахь өдөр Бука хан мөн түүний эхнэр, хоёр охин алагдсан”

“Одоо Buha:thum-ийн татарын тухай өгүүье. Тэд хоёр юм уу гурван удаа Каратаг болон Ляо-цюань руу явсан. Одоо татарууд хаагаад байгаа Сучжоу-гаас Ляоцюань ордог замын тухай ярья” гэсэн мэдээ байдаг байна. Мэдээнд гарч байгаа Шаочжоу, Ганьчжоу, Сучжоу, Ляоцюань зэрэг хот цөм Ганьсу-д байдаг.

Татар нэр нь түүх сударт зуунаар авч үзвэл 5-11 зуунд бүгдэд нь ямар нэг байдлаар хэлбэр дуудлага өөрчлөгдөлгүй дурдагдаж иржээ.

Гучин Татар.

Баруунаа Иншань уул, зүүнээ Их Хянганы баруун урд үзүүр, Жэхэ-гийн уулархаг нутагт тулж, хойд талаараа элсэн говьтой залгах Цахар найман хошууны нутагт төвлөрч байсан Сяньби улс 235 онд Кэбинэн хаан хорлогдож алуулсны дараа задарч хэд хэдэн тусгаар аймаг болон салав. Нэгдсэн Сяньби улс үгүй болов. Энэ цагаас хойш бараг 400 он хүртэл Их говийн өмнө ч тэр, хойно ч тэр нүүдэлчдийг нэгтгэн захирсан хүчирхэг улс гараагүй билээ. Говийн өмнүүр, зүүнээ Шар мөрний сав газраас, баруунаа Наньшань, Хөхнуурын газар хүртэл зурвас бүс нутагт монгол угсааны сяньби, ухуань болон өмнөд хүннү аймгууд, ди, цян зэрэг бусад угсааны аймгуудтай зэрэгцэн оршиж хэврэг, бэсрэг заримдаа илэрхий хятад маягийн төр улсыг байгуулж, хөгжиж мөхөж сөнөж байлаа. Тухайн шалтгааны улмаас эртний хятадын бичгийн түшмэдийн хараанд одоогийн Монгол орон, тэр цагийн эзэд нь, болж буй түүхэн үйл явдлууд нь өртөхөө бараг больжээ. Гэхдээ ер нь Монголын нүүдэлчдийн түүх утга үсгийн сурвалжнаа бүр 2-р зууны эхнээс хойш тэмдэглэхээ больсон билээ. Өөрөөр хэлбэл эртний хятад сурвалжид Умард хүннүгийн шаньюйтай 90-93 онд хэдэн удаа байлдсан гэх мэдээнээс хойш бараг шууд Жарун (Шэлунь) эртний хүннүгийн нутгийг эзлэв, төвшитгөв гэсэн мэдээ залгах гээд байдаг талтай.

Монголын түүх бичлэгт түрэг угсааны аймгууд 555 онд Жужан улсыг мөхөөн газар нутгийг нь эзэлсэн. Хиар цохигдсон Жужаны үндсэн хүн амын нэг хэсэг Түрэгийн харъяанд орж, 130000 хүнтэй 3 түмэн өрх өрнө зүг нүүн Обор буюу Авар гэдэг нэрээр 558 оноос эхлэн европ бичиг сударт тэмдэглэгдэх болсон. Улмаар 1990/1995 он хүртэл 6-9-р зууны Төв Ази, Монголын түүхийг гол төлөв Түрэг, Уйгур, Киргизээр төлөөлүүлж иржээ. Энэ үеийн монгол угсааны аймгуудаас хятан, кумоси гэсэн цөөн хэдэн гэхдээ Шар мөрөн, Их Хянганаар нутагтай аймгуудын түүхийг өгүүлэх хандлагатай байлаа.

Монгол угсааны аймгуудын түүх, угсаа гарвалын судалгаанд Отуз татар, Токуз татарын асуудал чухал үүрэгтэй. Өндөр тэрэгтэн аймгуудын хүчээр Монгол орныг эрхшээлдээ оруулж нүүдэлчдийн түүхийн нэгэн үеийг эзэгнэсэн түрэгүүд өөрсдийн сурвалж бичигтээ тохиолдлын байдлаар эдгээр нэрийг дурсаагүй нь лав. Отуз татар нэрийг бусад улс аймгуудын хамт дурдсан байдлыг ажиглахад тодорхой зүй тогтол байгаа нь ажиглагддаг.

Культегиний бичээст “...Бөкли, Чөлгөл, Табгач, Түпүт, Апар, Пурум, Кыркыз, Үч Курыкан, Отуз татар, Кытан, Татабы...” нараас олон хүмүүс ирж Түрэгийн анхны хаадын нэгнийх нь оршуулгын ёслолд оролцжээ. Дараа нь Түрэгүүд их говийн өмнө Чугай куз, Каракумд нутаглаж төр улсаа сэргээхийн төлөө тэмцэж байх үеийн түүхэн үйл явдалтай холбогдуулан хоёрдохь удаагаа Отуз татарын нэрийг Күльтегиний хөшөөнд тэмдэглэжээ.

Түүнд Кутлук Эльтерес бослого гаргаж Тан улсыг эсэргүүцэн тэмцэж байхад харъяат иргэдийн тоо нэмэгдэж 700 цэрэгтэй болсон хойно өвөг дээдсийн ёсоор төрөө байгуулж, Төлис Тардуш засан тохинуулж тэднийг захирах ябгу, шадыг томилох үеэр Түрэгийн эргэн тойронд “баруун гар талд (өмнө зүг) Табгач иргэн дайсан байсан. Зүүн гар талд (хойд зүг) Баз хааны Тогуз огуз иргэн дайсан байсан билээ. Киргиз, Курыкан, Отуз татар, Кытан, Татабы цөм дайсан байсан билээ” гэж дурьддаг.

Отуз татараас элч төлөөлөгч оролцсон эхний үйл явдлыг судлаачид 576 он гэхэд хэдийнээ нас барчихсан байсан Истеми ябгу-д зориулсан оршуулгын ёслол гэж үздэг. Учир нь тэр ёслолд Пурум буюу Ром (Визант) улсаас элч ирсэн гэж руни бичгийн дурсгалд тэмдэглэсэн бол Византын түүхч Менандрын зохиолд Түрэг улсын баруун хязгаарт сууж Ижил мөрөн, Хар тэнгис хавийн нутгийг захирч байсан Турксанфтай уулзахаар 576 онд очсон илдэч Валентин түүний хүсэлт, шахалтын дагуу Истемийн оршуулгын ёслолд оролцохоор Эктел-д нутаглаж байсан түүний ах Тарду-гийн өргөөний зүг морджээ. Хоёр сурвалжийн мэдээ таарч байгаа нь Отуз татарчууд оролцсон уг үйл явдлыг 575/576 оны үед болсон гэдгийг баталж байгаа юм.

Отуз татарыг дурдсан хоёр мэдээний холбогдох он цаг бас тодорхой. Тоньюкукын бичээсээр түүнийг Эльтерес Кутлук хаантай нэгдсэн хойно түүний ухуулан сэнхрүүлснээр Кутлук улс төрөө байгуулсан гэдэг. Хятад сурвалжийн мэдээнээс үзвэл Ашидэ Юаньчжэнь буюу Тоньюкук 683 оны 1-4 сарын хооронд Кутлуктай нэгджээ. Чингэхлээр Түрэгийн дайсны тоонд багтаж Күлтегиний бичээст Отуз татарын нэр дахин дурьдагдсан цаг нь 683—690 он байх нь.

Отуз татар гэсэн нэрийг түрэгүүд 575-690 оны хооронд зуун хорь гучаад жил тогтвортой хэрэглэсэн явдал нь тэд Түрэг улстай хөрш, нилээд бүхэллэг, наад зах нь Токуз огуз, Үч Курыкан, Хятан, Татаби шиг аймгуудын томоохон нэгдэл, эсвэл Киркизийн хант улс шиг жижиг хаант улсын хэлбэртэй тусгаардуу байдалтай оршин тогтнож байсныг маш тодорхой маргашгүйгээр гэрчилж байгаа юм.

Ийм дүгнэлтийг Ж.Маркварт 1914 онд хийжээ. Тэрээр “Куманы гарал үүсэл” зохиолдоо Түрэг улсыг үндэслэгч Буман хаан Истеми хааны оршуулгын ёслолд төлөөлөгчөө ирүүлсэн хүчирхэг ард түмнүүдийн дунд гучин аймаг Татарыг дурьджээ. Тэрчлэн Билгэ хааны эцэг Эльтерес хааны дайснуудын нэгээр тэд нарыг нэрлэж байгаа Күлтегин, Билгэ хааны гэрэлт хөшөөний бичээсийн мэдээ нь татарууд нэлээд эрт цагт үүсч бүрэлдсэн ард түмэн болохыг гэрчилж байна. Тэгэхээр тэр цагт татарчууд жижиг буурай ард түмэн байх ямар ч үндэсгүй хэмээн үзжээ.

Харин яагаад Жужан улсын үндсэн хүн амын хэсэг болж байсан монгол угсааны аймгуудын нэгдлийг Отуз татар гэж нэрлэсэн нь сонирхолтой.

Үүний учрыг эрдэмтэд Жужан улсын хаан ширээнд, дотоодод нь бага шиг иргэний дайн өрнөсний дараа Онгудайн удмыг хаан ширээнээс зайлуулж суусан Онгудайн (Вэньгэт) дүү Пухуний хүү Дадань (Татар) хаантай холбож тайлбарладаг. Тухайлбал Сүрбадрах, Г.Сүхбаатар нар Датань хаан дөрвөн аймгийг ноёрхож, хүмүүний сэтгэлийг ихэд олсноор хүмүүс Датанийг л мэдэхээс биш Жужаний нэрийг мэдэхгүй болсон. Иймээс өмнөд төрийн “Сун улсын бичиг”-т Дадань буюу Таньтань-аар Жужаныг нэрлэж байжээ. Ялангуяа Жужаны ард иргэдийг Татар буюу Таньтань гэж нэрлэх болсон гэж үзсэн. Төв Ази түүний хөрш бүс нутгуудад тархсан жужанчуудыг Татар гэж нэрлэдэг уламжлалыг түрэгүүд залгамжилж Жужаны хаант улсын харъяанд байсан монгол угсааны аймгуудыг ийн Отуз татар гэж нэрлэжээ.

Жужан улсын монгол угсаат ард иргэдийг хүчирхэг Датань (Татар) /414-429/ хаанаас болж Татар хэмээн нэрийдэх болсон гэх сурвалжийн мэдээ, судалгааны үр дүнг өдгөө нийтээр хүлээн зөвшөөрөх болсон байна.

Гучин татар нь хэмжээний хувьд, өөрөөр хэлбэл хүн ам зүйн утгаар хэр том нэгдэл байсныг ухаж ойлгоход руни бичгийн дурсгалын мэдээ гол үүрэг гүйцэтгэнэ. Күлтегиний бичээст хамт дурьдсанаас нь Бөкли, Табгач, Түпүт, Пурум нь хүчирхэг улс гүрнүүд байсан бол Киркиз, Хятан, Татабы, Үч Куркан нь түрэгүүдтэй олон жил дайтаж найрамдаж бас хараат түшмэг болж байсан нүүдэлчдийн томоохон нэгдлүүд. Үч Курканыг хятад сурвалжид 5000 цэрэгтэй гэдэг бол Татабы буюу Байси-г 3 овогтой (аймагтай) түмэн шилдэг цэрэгтэй, Хятаныг найман аймаг 40 эсвэл 43 мянган цэрэгтэй гэдэг. Токуз огузын хувьд 690-742 онд уйгур, тонра, бокут, эдиз, байырку, кунь, хуса гэсэн 7 аймагтай байжээ. Он уйгур 6000 цэрэгтэй, байырку аймаг 6 түмэн хүн, 1 түмэн цэрэгтэй, тонра аймаг 15000 өрхтэй, пугу нь 3 түмэн иргэнтэй, аде буюу эдиз аймаг шилдэг цэрэг түм гаруй, хоёр овогтой хусе аймаг 7000 цэрэгтэй, хунь аймаг 3000 орчим өрхтэй зэрэг мэдээ сурвалжид байдаг. 690-740 оны Токуз огузын 7 аймаг ойролцоогоор 300 мянган хүнтэй байжээ.

Чингэхлээр Гучин татар бол томоохон аймгуудын нэгдэл байсан нь хүн ам зүйн үүднээс ч тодорхой, ойлгомжтой болж байна. Эрдэмтдийн судалснаар Жужаны хаант улс үндсэндээ жужан буюу гучин татар нэрээр нэрлэгдсэн монгол аймгууд бас гаочэ буюу өндөр тэрэгтэн гэсэн ерөнхий нэртэй угсаа гарвал, соёл түүх ялгаатай хоёр томоохон овог, аймгуудын нэгдэл буюу хоёр томоохон угсаа, улс төрийн нэгдлээс бүрэлдэж байжээ.

Харин Гучин татар буюу Жужанд ямар аймгууд багтаж байсан талаар эрдэмтэд зөрүүтэй саналууд хэлжээ. Сурвалжийн мэдээ, эрдэмтдийн судалгааг харгалзвал Жужанд дараах овог, аймгууд байжээ. Үүнд мугулюй (монгол гэсэн энэ аймагт түүний салбар ураг овог болох-юйцзюлюй болон магадгүй чину, мөн Эргүнэ куны монгол аймаг түүний үлдэгдэл болох киян ба нукуз), датань-таньтань (түүний томоохон овог болох чуньтулинь буюу тутулинь) түүнчлэн хэшуегу, биличэнь, эрмянь, хэлоу, пуложу, афугань, силифа, чилюй, цицзинь зэрэг 16 аймаг түүний салбар ураг овгууд Жужанд, магадгүй хожмын Гучин татарт багтаж байжээ.

Хэшуегу. Шелунь (Жарун)-ыг залгамжилсан Хөхлүд (410-414) хаан умар зүгийн Хэшуегу улсыг Жужанд нэгтгэсэн юм.  Жарун хаан Жолошуй голд (Налайхын гол) нутаглаж байсан мэдээгээр бол Хэшуегу аймаг Байгаль нуурын чигт байх магадлалтай.

Биличэнь. Жужаны дорно зүгт нутаглаж байсан тус аймгийг Хөхлүд хаан довтолж эзэлсэн билээ. Тус овгийн нэрийн сүүлчийн чэнь үе сэргээгдэж монгол хэлний чин/жин болно. Монгол хэлтэн овог билээ.

Эрмянь. Жужаны түүхэнд тэмдэглэгдсэн овог аймгуудаас хамгийн сонирхолтой нь Эрмянь болно. Хожмын монгол хэлтэн томоохон аймаг Найманы хант улсын дээдэс болох талтай. Сурвалжид Тухэжэний нэг овгийн толгойлогч Эрмянь таба 449 онд мянгаад өрхийн хамт Тоба-гийн Шицзу хаанд бууж өгчээ гэсэн мэдээ байдаг.

Эрмянь нэрийг эрдэмтэн Лүй Базин анх сэргээж, хэд хэдэн жишээ татаж монгол хэлний найм буюу нэмэх гэсэн үг гэж баталжээ.

Хятаны Ляо улсын Даозун хааны 1097 оны 3 сард “Зүбүгийн толгойлогч Мэнсагэ, Няньбагэ-гийн толгойлогч Тугуса, Мэйлижи-ийн толгойлогч Хулуба нар мэнд асууж, хуучин ёсоор нутгийн гаралтай зүйлээр алба барихыг гуйсан” хэмээн дурьдсан Няньбагэ-ийн талаар эрдэмтэн П.Пеллио дараах зүйлийг хэлжээ. Ляо улсын сударт Татар (Зүбү), Мэргидийн хамт тэмдэглэгдсэн Няньбагэ-ийн уг дуудлага нь  Алтан улсын судрын Намбагэ бол Монголын Найман, Няньбагэ, Няньбаэнь гурав нэг үг гэжээ.

Сүүлийн үеийн эрдэмтдийн бүх сэргээлт Эрмянь гэдэг нь дундад үеийн монгол хэлний орон нутгийн аялгуун онцлогтой энэ үг Найман аймгийн нэр түүхэнд үзэгдэж байгаа анхны хэлбэр биш биз  сэжиг төрүүлж байна гэж үзжээ.

Хэлоу. Говиос хойш нутаглагдаг аймаг. Л.Базин түрүү монгол хэлний гал гэсэн үг байх гэснийг монгол эрдэмтэн Г.Сүхбаатар ямар нэгэн үнэмшүүлэх нотолгоо байхгүй гэж няцаагаад тоба юм уу хүннү аймаг байх гэжээ. Харин сүүлийн үед нэрийг нь сэргээгээд МНТ-ны 153-д гарах Татар аймгийн алухай байж болох юм гэж үзжээ.

Силифа. Силифа бол Жужан, Түрэгт байсан албан тушаал гэж Г.Сүхбаатар бичсэн байна.

Чилюй. Л.Базин тус чилюй аймгийн нэрийг тайлбарлахдаа  церу буюу цэрэг гэсэн үг болно гэж үзжээ.

Цицзинь. Тус нэр нь монгол хэлний цэцэн гэсэн үг гэж Г.Сүхбаатар тайлсан.

Афугань. Тоба, Жужаны түүхээр ажилласан эрдэмтэд абуган буюу хөгшин хүн, өвөө гэсэн түрүү монгол үг болох юм гэж тайлжээ. Ийм нэртэй нэг аймаг бол афугань.

Булугэнь. Эберхардын хэлснээр Булугэнь бол Жужань аймгийн түрүү монгол хэлний булга гэсэн утга бүхий үг гэж үзжээ.

Чину. Тус чину аймгийн тухай мэдээ Вэй улсын сударт бий. Тайзу Дао Уди-ийн Дэнго-ийн 5-р оны 9 сард Чину аймгийг Нанцюй голд довтлон ихэд цохиж, өвлийн 10-р сард Юньчжунд нүүлгэн суулгав гэсэн мэдээний Наньцюй голын “нань” нь Онон, “цюй” нь Хэрлэн голыг хэлж байна гэж эрдэмтэд оноожээ. Чину аймаг Онон, Хэрлэнд нутаглаж байсан гэсэн Г.Сүхбаатарын санал зөв юм.          
"Монголын эртний түүх"