Түрэгийн хожуу хаант улсын Билгэ Кутлук Тэнгри хаан

Билгэ Могилян хаан 734 онд хорлогдож үхсэний дараа түүний хүмүүс Могиляны хоёрдохь хүү Ижань-ийг хаанд өргөв. Удалгүй Ижань хаан өвдөж нас баржээ. Түүний ах 733 онд Түнкэрийн байлдаанд оролцож яваад шархнаасаа болж үхсэн билээ. Ижань хаан, хаан сууринд 3-4 сар л суусан байна. Түүний дараа Ижань хааны дүү Билгэ Кутлук нь Тэнгри хаан цолтойгоор сууринд сууж эцэг Билгэ хааны дурсгалын цогцолборт ах Ижань хааны хойлгыг мөн 735 онд үйлдүүлж байжээ.

Билгэ хааны гуравдахь хүү Билгэ Кутлук нь 735 онд хаан сууринд сууж 6 жил төр барьсан. Хожуу түэргийн хаадын нэр орхоны бичээс дурсгалд ямар нэг байдлаар тэмдэглэгдсэн байдаг. Тэнгри хааны нэр ч бий. Архангай аймгийн Их тамир сумын нутаг Баянцагааны хөндийн Бага хайрхан уулын хадны 1-р бичээст “Өтүгэнд Тэнгри хааны манлай алгинч нь үл сууна”, 2-р бичээст “Хамаг иргэн төр нь Тэнгри хаан байлаа” хэмээн сийлсэн байдаг.

Энэ үед Тэнгри хааныг нас залуу хэмээн шалтаглаж түүний эх, Тоньюкукын охин Пофу төрийн хэргийг Иньсэ тарханд даалгасанд олон түмэн их дургүйцдэг байжээ. Түрэгт хоёр ч хаан ойрхон солигдсон мөн Пофу хааны башир аргаас болж харъяат аймаг, улсууд тусгаарлаж эхэлжээ. Хамгийн түрүүнд кумоси, кидан, шар толгойт (хуантоу) түрэгүүд урважээ. Шинэ хаан арга хэмжээ авахыг оролдож эхлэв. Тэр 735 оны 8 сард 4 түмэн морьтонтой их цэрэг илгээж Кидан, кумоси нараас ял асуув. Түрэгийн их цэрэг 9 сарын 16-нд Нэнцили ууланд Тан, Кидан, Кумоси-гийн хүчтэй тулгарч байлджээ. 

Тулалдааны голыг Киданы язгууртан Нэли үүрч гарав. Түрэгүүд ялагдаж, хятад сурвалжид бичснээр бол хаан нь хуяг дуулгаа тайлж зугтааж, нэг юм амь гарсан гэдэг. Үлдсэн түрэгүүд буруулан зугтаахад Кумоси-гийн толгойлогч Ли Гуйго болон Тангийн Пинлу тойргийн цэргийн захирагч нарын хамтарсан цэрэг хэд хоног мөшгөөд буцжээ. Өөр нэг мэдээгээр тус тулалдаанд түрэгүүд ялагдаж сүйд болоогүй бөгөөд харин түрэгийн цэргийн захирагч шархадсан тул олзолсон эд хөрөнгө, хүн малаа тууж буцжээ гэж гардаг. Түрэгүүд ухарсан ч гэсэн кумоси, киданы хилд ойр байрласан хэвээр байжээ. Учир нь сүүлд кумоси нараас томилогдсон туршуулын Тангийн хилийн жанжинд өргөсөн 735 оны 9 сарын 3-нд огноолсон мэдээнд түрэгүүд үй олон хэвээрээ байгааг мэдээлсэн мэдээ гардаг.

Нэцили уулын тулалдаанд түрэгүүд жижиг боловч ялагдал хүлээсэн нь Тангийн ордныхон баярлан, Түрэгийн мөхлийн тэмдэг үзэгдлээ, магадгүй саяын тулаанд Түрэгийн хаан алагдсан байх гэцгээн дээшээ өргөх бичигтээ айлдсан байна. Тэр үед Түрэгээс зугтааж ирсэн Цюйцзян гэгч кидан эмэгтэй түрэгийн хаан нас барсан гэдэг нь баттай үнэн гэсэн мэдээг Тангийн хилийн түшмэдэд өгчээ.

Хаан суугаад удаагүй явуулсан байлдаандаа ялагдал хүлээсэн  Билгэ Тэнгри хаан сүүлдТан улстай худалдааны харилцаагаа хэвийн явуулахыг оролдож захидал илгээсэн байна. Тан улс ч хариу захидал илгээж байжээ. Тан улсын хаан нэг хариу захидалдаа” Хальсан хаан Билгэ хаантай би эцэг хүү мэт байсан, чи миний хүү суурь залгаснаас хойш бидний харилцан хамаарал өдрөөс өдөрт ихэссээр байгаа билээ. 

Хоёр улсын бодлогын хувьд би бас ялгаа байхыг хүсэхгүй л байна шүү” гэх зэргээр ихэрхэг байр сууринаас ухуулан донгодохын зэрэгцээ “чи ноднин өвөл (735.10.21-736.2.15) хоёр бүдүүлгийг (кидан, кумоси) довтлоно гэж надад хэлсэн боловч тэд хэдийний миний нөмөр нөөлөгт байсан учраас чи чадаагүй билээ, бас чи Туциши (Түргэш)-г устгахыг санаархаж байгааг чинь мэдэх тэд арваад жил миний харъяанд байна” гэх мэтээр өгүүлж ер нь ийш тийш довтлоод нэмэргүй маягтай зүйл хэлжээ. Тус захианаас харвал Тэнгри хаан 735 оны намрын ялагдлын хариугаа авахыг хүсч цэрэг бэлдэж байжээ.

Ер нь Тэнгри хаан дотооддоо хэр их эрх мэдэлтэй байсныг харуулах баримт тааруухан. Эхийнхээ заавраар Иньсэ гэгч тархан цолтой жижиг түшмэлийн үгээр явах болсонд авга нар нь дургүйцэж байжээ. Үүний дээр хааны хоёр авга нь зүүн, баруун шадын алба хашиж, түүний цэрэг морийг хуваан захирч байв.

Ялангуяа Тэнгри хааны авга баруун гарын шад төрийн хэрэгт Иньсэ тархан оролцож байгаад ихэд эгдүүцэж байв. Пофу хатан хүүгээ ятгаж баруун гарын шадыг хуурч авчраад алж, албат иргэдийг нь хураажээ. Баруун шад шиг өөрийг нь алж магадгүй гэж эмээсэн зүүн гарын шад Панькюэ тэлэ (Панкөл тегин) өрсөж хөдлөхөөр шийдэж, түрүүлж Тэнгри хааныг 741 оны билгийн 7 сард довтолж алав. Панькюэ тегин бол Тэнгри хааны өвөө Кутлук Эльтерес хааны дүү Дусифу-гийн хүү, Түрэгийн сүүлчийн Озмыш тегин, Баймэй Хулунь бэг нарын аав билээ.