Чуло хааны үеийн зүүн Түрэг улс

Шиби хааны дараа ор суусан түүний дүү Чуло-г сурвалжид Сылифа гэхээс гадна Или шад, Чило хаан гэж тэмдэглэсэн байдаг. Түүнийг хаан суусны дараа 619 оны 9 сард түрэг цэрэгтэй хүч хавсарсан Лян Шиду хэдэн мянган цэргээр Яньчжоу-г довтолсон ч Дуань Дэцао-д цохигджээ.

Тэр жил Шиби хаантай холбоо тогтоогоод байсан Ван Шичун руу Чуло хаан элч илгээсэнд Лучжоу-г захирч байсан Ли Союй довтолж, элчийг алж 10 мянга шахам хонь үхэр булаажээ. Чуло хаан Ван Шичунд мал илгээж туслах гэсэн оролдлого нь бүтэлгүйтэв.

Суй улсын хаан Ци ван Ян Цзяны хүү Ян Чжэндао, Суй улсын хаан Ян Гуаны хатан Сяо-гийн хамт бослого дэгдээгч Доу Цзяньдэ-д дийлдэж Чуло хааныг барааджээ. 620 оны 3 сард Чуло хаан Түрэгт зугтаж ирээд байсан Суй улсын харъяат түм гаруй цэрэг ардыг Ян Чжэндао-д өгч түүнийг Суй улсын ванд өргөмжилж, Динсян-д суулгав.

Тан улсын ханхүү Цинь ван цэрэг авч Динянь хаан Лю Учжоу-г довтлов. Чуло хаан дүү Були шадад 2000 цэрэг өгч Бинчжоу руу илгээсэн ч тулалдаанд Лю Учжоу үрэгдэж Тан улсад Бинчжоу-г алджээ. Тиймээс 620 оны 7 сард Чуло хаан биечлэн Бинчжоу-г довтлов. Хотыг сахиж байсан Ли Чжунвэн, хотыг хамгаалж чадсангүй. Чуло хаан 3 хоног хотыг дээрэмдэж, охид эмэгтэйчүүдийг олзлоод буцав.

620 оны намар болоход Тан улсын байр суурь бэхжиж Суй улсын үеэс Түрэгтэй нийлэн урваж явсан Чжан Цзюй, Лю Минь нарын жанжингууд Тан улсад нэгдэх болсон тул Лян Шиду, Чуло хааныг ятгаж табгач сянбийн тоба Гуй хааны адил хятад орныг эзлэе гэвэл би замчилъя гэж өгүүлэв. 

Чуло хаан дүү Дуби шадыг Юаньчжоу, Нуби шадыг Лян Шиду-гийн хамт Яньчжоу руу мордуулж, Тули ханыг си, кидан, мохэ-гийн хамт Ючжоу оруулж, Доу Цзяндэ-гийн цэрэгтэй нийлж, Тайханьшань уулын дөрөвдэх даваа Фукоугоор давж Цзинь, Цзянь-ий газарт уулзахаар болзов. Бинчжоу-г өөрөө довтолж Суй ван Ян Чжэндао-д өгөхөөр төлөвлөжээ.

Сурвалжийн мэдээгээр 620 оны билгийн 11 сард 3 өдөр орсон цасны дараа Чуло хаан гэнэт өвдөхөд Киминь, Шиби хаадын хатан байсан Суй улсын Ичэн гүнж эм өгсөн ч түүний бие гэнэт ногоорч улмаар үхжээ. Өөр сурвалжийн мэдээгээр Чуло хааныг хятад түшмэл хордуулсан гэдэг. 

Ер нь 603 оноос хойш Түрэгийн хаан ширээнд суусан Киминь, Шиби, Чуло хаад ялангуяа Шиби, Чуло хаад Суй улс болон Тан улсыг их хүчээр довтлохын өмнө гэнэт үхэж буй нь ихэд сэжиглэлтэй.

“Монголын эртний түүх”