Бийбулагын балгас

Уйгурууд монгол нутагт өөрийн төр улсыг байгуулж явахдаа хэд хэдэн хот суурин байгуулсаны нэг нь Булган аймгийн Хутаг Өндөр сумын төвөөс баруун тийш 10 гаран км зайтай Сэлэнгэ мөрний хөндийд буй эртний Байбалык хотын үлдэгдэл балгас юм.

Түүнийг нутгийн ардууд "Бийбулаг" хэмээн нэрлэж иржээ.

Байбалык хотыг байгуулсан цагаас энд согд, хятад худалдаачид суурьшин сууж байсан ба зөвхөн худалдаачид төдийгүй бас согд номын багш нар ирж, бурхны шашин, мани шашныг номлож, шашны ном уйгур хэлээр орчуулж байжээ. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд Байбалык хот тухайн үедээ Төв Азийн соёлын хөгжил цэцэглэлтийн голомт болж байв.

Энэ хотыг 840 оны үед Енисейгээс ирсэн Киргиз аймгийн нүүдэлчид довтлон нурааж уйгурын байгуулсан сүм барилгыг эвдэж, ном судрыг түймэрдэн оджээ.

Эл хотыг үүсгэн байгуулсан тухай Сэлэнгийн чулуу хэмээн алдаршсан Могойн шинэ усны хөшөө буюу Моюнчур хааны гэрэлт хөшөөнд “Сэлэнгэ мөрний эрэгт Байбалык хот байгуулахыг согд табгач нарт даалгалаа, би” хэмээн дурдсан байдаг тул уг хотыг Моюнчур хаан үндэслэсэн гэж үздэг.

Байбалик хотын тухай бичгийн мэдээ энэхэн төдий ба хотын туурийг судлаачид өдий болтол гавьтай судлаагүй байна. Ажиглахад л тус тусдаа барьсан үндсэн гурван шавар хэрэм байх ба хэрмийн хийц нь Архангайн Хар балгасны хэрэмтэй адил шороо дагтаршуулан босгосон байдаг байна.

Хойд талын гол хэрмэнд чулуугаар хийсэн арслангууд байсан нь энэ хавийн газрыг Арслангийн үүд гэж нэрлэх болж. Эндээс олон арслан ийш тийш зөөсний нэг хос нь Үндэсний түүхийн музейд бий гэж үздэг. Энэ бол Байбалык хотод арслан мэт хүндэтгэлийн чимэглэлийг үүдэнд нь тавьдаг орд харш байсны баримт гэж археологич Х.Пэрлээ тэмдэглэжээ.

 монгол нутагт өөрийн төр улсыг байгуулж явахдаа хэд хэдэн хот суурин байгуулсны нэг нь Булган аймгийн Хутаг Өндөр сумынтөвөөс баруун тийш 10 гаран км зайтай Сэлэнгэ мөрний хөндийд буй эртний Байбалык  хотын үлдэгдэл балгас юм. Түүнийг нутгийн ардууд "Бийбулаг" хэмээн нэрлэж иржээ.

Байбалык хотыг байгуулсан  цагаас энд согд, хятад худалдаачид суурьшин сууж байсан ба зөвхөн худалдаачид төдийгүй бас согд номын багш нар ирж, бурхны шашин, мани шашныг номлож, шашны ном уйгур хэлээр орчуулж байжээ. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд Байбалык хот тухайн үедээ Төв Азийн соёлын  хөгжилцэцэглэлтийн  голомт болж байв. Энэ хотыг 840 оны үед Енисейгээс ирсэн Киргиз аймгийн нүүдэлчид довтлон нурааж уйгурын байгуулсан сүм барилгыг эвдэж, ном судрыг түймэрдэн оджээ.

Эл хотыг үүсгэн байгуулсан тухай Сэлэнгийн чулуу хэмээн алдаршсан Могойн шинэ усны хөшөө буюу Моюнчур хааны гэрэлт хөшөөнд “Сэлэнгэ мөрний эрэгт Байбалык хот байгуулахыг согд табгач нарт даалгалаа, би”  хэмээн дурдсан байдаг тул уг хотыг Моюнчур хаан үндэслэсэн гэж үздэг.

Байбалик хотын тухай бичгийн мэдээ энэхэн төдий ба хотын туурийг судлаачид өдий болтол гавьтай судлаагүй байна. Ажиглахад л тус тусдаа барьсан үндсэн гурван шавар хэрэм байх ба хэрмийн хийц нь Архангайн Хар балгасны хэрэмтэй адил шороо дагтаршуулан босгосон байдаг байна. Хойд талын гол хэрмэнд чулуугаар хийсэн арслангууд байсан нь энэ хавийн газрыг Арслангийн үүд гэж нэрлэх болж. Эндээс олон арслан ийш тийш зөөсний нэг хос нь Үндэсний түүхийн музейд бий гэж үздэг. Энэ бол Байбалык хотод арслан мэт хүндэтгэлийн чимэглэлийг үүдэнд нь тавьдаг орд харш байсны баримт гэж археологич Х.Пэрлээ тэмдэглэжээ.