Улаагчны хар нуурыг зорив

Завхан голын хөвөөн дээр амарч алжаалаа тайлсан бидний хэдэн аялагчид цааш  Завхан нутаг хөл тавилаа.  Завханы гүүрнээс 65 орчим км яваад Хүнгүй голын хөвөөн дээр байх Ургамал сумын төвд ирэв. Байгалын сайханд  Хүнгүй голын эрэгт байх энэ сум хүнгүй шахуу эл хуль. Бид эндээс Бор хярын элснийхээ араар тойрч Баяннуурыг сонирхоод Сантмаргац сумаар дайран Улаагчны Хар нуур орох төлөвлөгөөтэй улс. Сумын төвөөс гараад Гүн нуурынхаа араар төв замаа дагаж явахаар зам заалгасан бид арай дутуу эргэж жинхэнэ  элсэн дундуур дайрсаар  Гүн нуур луугаа шууд ороод ирлээ. Нутгийнхан энэ дундуур гараад ирлээ гэж үү гэж гайхаад л, бид ч яахав дандаа элсээр явсаар байгаад ирсэн царай гаргаад л ...

Тэгээд замаа ч бараадсангүй Бор хярынхаа элсний араар  хөвөөлж явсаар Баяннуурт ирлээ. Өмнөд эрэг нь Бор хярын элсэн манханд тулсан араараа задгай үнэхээр сайхан нуур юм.  Салхилбал бас задгай салхилна.  Хэсэг бороо орж салхилаад бидэнд бяцхан байгалийн гамшиг үзүүлсэн гэж байгаа.  Уг нь ч нуурын ус давалгаалаад сүртэй сайхан байсаан.

Усны шувууд элбэгтэй энэ сайхан нуурын хөвөөнд хоносон бид маргааш өглөө нь Сантмаргац сумын дэлгүүр хоршоо хэссэн шигээ явцгааж байлаа. Сумын төвийн дэргэдэх Холбоо нууран дундуур зүсэж гарсан нь энэ өглөөний сэтгэл сэргээсэн явдал байлаа. Гол туулан гарч байснаас биш ямар нууран дундуур гарч байсан биш. Борооны дараа Холбоо нуур устай ч үе байв.

Сантмаргац сумаас Цэцэн уул сумын замаар гарч хэсэг яваад Галуутайн голоо гармаар гарч Аалзтын элсээр дайрч Хар нуур луугаа араас нь шууд очих замыг сонголоо. Цэцэн уул сумаар дайрч явснаас зам нь татуу тэгээд ч төв зам дагаснаас зам нь бартаалаг адал явдалтай. Галуутайн гол элсэн дундуур чимээгүй урсах бас л нэг өвөрмөц тогтоцтой гол. Голоо гараад гурван ч хэсэг элсээр гардаг ч бид элсэнд асуудалгүй болжээ. Бүр дунд нь зогсож зураглаж явав.

Хар нууртаа Багануур талаасаа ирлээ. Улаагчны Хар нуур элстэй, хадтай, модтой монголын маань байгалын бүхий л хэв шинжийг агуулсан өвөрмөц содон ёстой сайхан гэж үг багадмаар  сайхан нуур. Ханийн маань төрсөн газар, хадмуудын нутаглаж байгаа нутаг. Нууран дундаа их бага хоёр аралтай, загас элбэг энэ нуурын өнгө нь харсан хүн мартахын аргагүй нэг л тод сонин. Олон л нуур харсан гэхдээ ийм сайхан өнгөтэй нуур санагдахгүй байгаа юм.  Тээлийн голын эхэнд дүүгийндээ айлчиллаа.

Маргааш өглөө нь дүү хүүг газарчнаар  дагуулж аваад Сэнжит хад, Мухартын голын эхийг зорив. Элст булгаар давж Бургастай аманд  зусаж буй бас нэг дүүгийндээ буув.  Элстэй, модтой, хадтай, голтой өөр юу дутуу гэж гэмээр сайхан газар байлаа. Эндээсээ шууд өгсөж Сэнжит хадан цохион дээр ирлээ. Миний мэдэх хамгийн том сэнж, сүртэй сайхан цохио. Эргэн тойрон хараа булаам. Ер нь аялсан тухайгаа бичээд харж суухад сайхан гэсэн үг л их хэрэг болох  юм даа.

Сэнжит хаднаасаа доош бууж Асгатын элсэн манханг туулж гарав. Машин бараг явдаггүй тул бид зам харж харж манханы оройг сүлжиж явахаар замаа сонгож аваад  дайраад гарчихлаа. Бор хярын их элсэн манхан дундуур урсах Мухартын голоос наахна машинуудаа орхиж хэсэг алхалт хийж аваад голынхоо эхэнд ирэв. Дуу алдан бахархгүй байхын аргагүй тийм л газар. Элсний ёроолоос гарч буй ус цуглаж аваад Мухартын голыг бий болгож байгаа нь, хагас тойрог бүхий ус шүүрч байгаа өндөр элсэн манхан нь ер нь бүх зүйл гайхалтай байлаа. Буцахдаа бид  Мөсөнгөөр давж Тээлийн голдоо ирж хоноод маргааш нь эртлэн гарч Улаан шанааны хөтөл дээрээс Хар нуураа хэсэг зураглаж аваад Улиастай хотыг чиглэн хөдөлсөн юм.

Эртний хот Улиастайд  бид онгоц хүлээж хоёр хоносон. Хадмуудаараа айлчилж Чигэстэйн гол  Богдын голын уулзвар  дээр боодог хийж идэв. Хайрхан даваан орой дээрээс Очирвааний орон  Отгонтэнгэр хайрхандаа мөргөв. Жавхлант  толгойн дээр гарч Жалханз хутагт тэргүүтэй Завханы хутагт хувилгаадтай танилцав. Эцэст нь Донойн хөндий, Дэнхэн чулуугаар зугаалж онгоцоо тосож ажлаа амжуулаад нутгийн зүг хөлгийн жолоо залахад бэлэн боллоо.

Улиастай хотоос эрт гарсан манайхан Загастайн даваагаа давж Тэлмэний хөндийгөөр дэржигнүүлсээр  Тосонцэнгэлд хооллочихоод халзан болтлоо харамсмаар шатсан Солонготын давааны орой дээр бууж хийморио сэргээж аваад замын хүн саатмаар Завхан нутгийг ардаа орхиж арын сайхан хангай нутгийн Хойд тэрхийн гол дээр буудаллаа.