Хүйтэний гол

Дархан  уул аймгийн нутагт байх Хүйтэний гол бол манай түүхийн дурсгалт  газар нутаг.

“Монголын  нууц  товчоо” нд  1201 онд болсон Түнхлэг горхины байлдаантай хамтруулан Хүйтэний байлдаан хэмээн нэг болгон тэмдэглэсэн байдаг. Яг Хүйтэний голын тулаан бол 1202 оны хар нохой жилийн намар өвлийн үеэр болжээ.

Энэ байлдааныг 1201 онд Түнхлэг горхины байлдаанд ялагдсан аймгууд тухайлбал Найманы Буйраг хан, Мэргидийн Тогтуга бэхийн хөвгүүн Худу, Тайчуудын Ууц баатар, Ойрадын Хутуга Бэхи болон татарын үлдэгдэл, Хатагин, Салжиуд   аймгууд Жамухын   өдөөлтөөр эхлүүлжээ. Чингис хаан дайсны мэдээ авмагц Ван ханд  мэдэгдэж  хамтран цэргээ журамлажээ.  Чингис хааны магнайд Алтан, Хучир, Даридай гурвыг, Ван хааны тэргүүнд  Нялха Сэнгүм, Жаха Гомбо, Билгэ бэхи гурвыг томилж мөн гурван газар давхар харуул гаргажээ.  Эхлээд Гүйлт гэж газар түүний чанад Цэгцэр гэдэг газар  тэгээд  хамгийн алсад Чихурга гэдэг газарт  суурин харуул тавьж.

Тэгтэл Чихурга дахь харуулаас хэл ирж Алтан нар түрүүлэн хөдөлж  дайсантай учирсанд  Ууц баатар, Буйраг хан, Худу, Хутуга бэхи  нар Жамухын манлайд явж байв. Тэд нэр ус, учир зүйгээ ярилцан нэгэнт өдөр өнгөрсөн тул маргааш байлдахаар буцжээ. Маргааш нь ширүүн салхитай цасан шуургатай өдөр байв. Дайсны цэрэг шуурганы өөдөөс явж чадахгүй байсны  дээр Чингисийн жанжин урианханы Сүвээдэйн ах Хорохон тэдний эсрэг шуурга мэт сум тавьж байлаа. Ингээд дайсны цэрэг тэнгэрт эс таалагдав хэмээн бутарчээ. Жамуха цэргээ аван туслахаар ирсэн боловч байдал нэгэнт өөр талд шийдэгдэж байх тул байлдааны талбайд оролгүй  өөрийг нь Гүр хаанд өргөмжилсөн иргэдийг тоноод Эргүнэ рүү хөдөлжээ.

Ийм нэгэн тулаан Хүйтэний голд болж.  Энэ голд орой дээрээ хуучны тээрмийн бололтой хоёр босоо чулуутай  жижиг толгой бий. Амь үрэгдсэн эрсээ энэ толгойд хөдөөлүүлсэн нь Бунхан толгой гэх болж, одоо ч энэ нэрээрээ буй. Эрт үеэс энэ толгойг дахиж шүтэж ирсэн ба ойр хавьд нь нүүж буух, мал бэлчээрлүүлэх, эмийн ургамал түүж газар хөндөхийг цээрлэсээр иржээ.

Бас  Хүйтэний голын эх Бичигт хошуунд нэгэн бичгийн дурсгал бий. Энэ монгол дөрвөлжин бичээсүүд хятад хар бэхээр бичигдсэн байдаг ба зарим үгсийг бүрэн тайлж унших боломжгүй болсон ч эрдэмтэд тоймлон ерөнхий утгийг гаргажээ. Уг хаднаа “ Мөнх тэнгэрийн хүчинд хааны  суу дор ... хүр \дурсгал\ болгон бэлгэдэж  тахиа жилийн есөн сарын шинийн наймнаа” гэжээ. Үүнээс гадна зосоор зурсан даль жигүүрээ дэлгэн нисч буй шувуу, хүмүүс, дөрвөлжин хүрээн дотор хүн малын тооллого байж болох олон цэгүүдийг дүрсэлсэн хадны зургууд байдаг.