Гүн Галуутай

Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын нутагт Их гүн, Бага гүн хэмээх хоёр нуур бий.  Нууруудаас өмнүүр Аягийн  гол  зүүн урагш урссаар Хэрлэн мөрөнд нийлнэ. Голын хойд энгэрийг Аяга уул гэх агаад эн уулын нэгэн аманд шинэ цагийн уран зохиолыг үндэслэгч Д.Нацагдорж төржээ. 

Багануур хотоос 10 гаран км зайтай байх Гүн галуутай хэмээх болсон энэхүү газрыг орон нутгийн тусгай хамгаалалтанд авсан бөгөөд Хэрлэн их мөрөнд тулж Байц, Сүмбэр, Бэрхийн уулсаар хүрээлэгдэнэ.

Чингисийн удамын тайж Дашдоржийн хүү Нацагдорж  өөрийн төрсөн нутгаа:

Хэнтий Хангай Саяаны...

Хэрлэн Онон Туулын...

Уурхай баялагийн охь болсон...

Сайн эрс цугларсан Байц Бэрх газартай

Сүлд тахилга улирсан Сүмбэр их овоотой... хэмээн “Миний нутаг” шүлэгтээ мөнхөлжээ.

Гүн Галуутайн  Байц, Бэрх ууланд дэлхийд ховордож, манай “Улаан ном”-д орсон аргаль, угалзаас өгсүүлээд тарвага, чоно, тас, ёл зэрэг ан амьтан элбэг. Энд бас Гүн нуураас гадна байгалийн үзэсгэлэнт Аяган нуур, Цэнгийн бүрдэд цагаан тогоруу, цэн тогоруу, хар тогоруу, хөх дэглий, хар өрөвтас, усны цагаан сүүлт бүргэд зэрэг ховор шувууд  айлчлан ирдэг.

Байгаль нь үзэсгэлэнтэйгээс гадна түүх соёлын  дурсгал ч ихтэй газар. Тухайлбал, XIII зууны Өндөр дов гэдэг хотын туурь энд байдаг. Мөн эртний булш, бунхан, хиргисүүр, хүн чулуу ч бий.